Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

ZBIORY DZIEŁ SZTUKI ITP. Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, czynne codziennie 10—7, wst. 30 kop.. Zbiory Chojnowskich czynne codziennie 10—3, wst. 30 kop.

Belweder otwarty wyłącznie w okresie zimowym, codziennie z wyjątkiem sobót, 10—3. Wstęp za biletami wydawanymi gratis przez Zarząd Pałacu.

Łazienki otwarte codziennie z wyjątkiem sobót, 10—6; w święta 1—6; w okresie zimowym 10 — 3 lub 1—3.

Muzeum Przemysłu i Handlu, czynne codziennie z wyjątkiem poniedziałków, 10—3, wst. 20 kop., w niedzielę — 5 kop.

Zamek królewski otwarty dla zwiedzających codziennie z wyjątkiem sobót, 1—6.

Galeria Malarstwa, wstęp wolny, wtorki, czwartki i niedziele, 11—3.

Biblioteka Uniwersytecka czynna w dni powszednie 10—4, w okresie wakacyjnym w poniedziałki, środy i piątki 11—2.

Paląc w Wilanowie otwarty w dni powszednie 2—6.

GŁÓWNE TRASY TURYSTYCZNE (jednodniowe). Zamek Królewski, ulice w okolicy Krakowskiego Przedmieścia, Marszałkowskiej i Ogrodu Saskiego, widok z okienka na wieży kościoła protestanckiego; Aleje Ujazdowskie, zwłaszcza o zmroku. Pałac w Łazienkach, Katedra Św. Jana, Stare Miasto, Most Aleksandra. Ci, którzy mają nieco więcej czasu, nie powinni rezygnować z wycieczki do Wilanowa.

Warszawa (ang. Warsaw, niem. Warschau, fr. Varsovie). Stolica Generalnej Guberni Warszawskiej, czyli Polski, ważny węzeł kolejowy, leży po lewej stronie Wisły, na wysokim, stromo opadającym ku rzece brzegu doliny (120—130 stóp), która ma w tym miejscu od ‘A do ‘A mili szerokości i stopniowo przechodzi na zachodzie w rozległą falistą równinę. Miasto liczy 872 500 mieszkańców, w tym 15 000 protestantów, 300 000 Żydów i liczną załogę garnizonu. Jest ośrodkiem życia intelektualnego w Polsce, a charakter miasta o wiele bardziej przypomina miasta Europy Zachodniej niż Rosję. Jest siedzibą generała-gubematora Warszawy, gubernatora cywilnego, arcybiskupów Kościołów rzymsko— i grekokatolickiego, komendanta okręgu wojskowego miasta Warszawy oraz 15, 19 i 23 korpusu armii; mieści się tu również rosyjski uniwersytet i rosyjska wyższa szkoła nauk technicznych. Miasto, które jest podzielone na 12 „uczastków”, czyli okręgów policyjnych (włącznie z Pragą), składa się ze Starego Miasta, Nowego Miasta rozciągającego się w kierunku na pomoc. Woli, Mokotowa i kilku innych przedmieść.

Na prawym brzegu Wisły rozciąga się Praga. Rzekę przecinają trzy mosty. Ulice tętnią życiem; główne centrum handlowe ciągnie się wzdłuż ulic Marszałkowskiej i Krakowskiego Przedmieścia. Całe dzielnice miasta są zamieszkałe przez ludność żydowską, której brak dbałości o osobistą higienę stał się już wręcz przysłowiowy. Warszawa jest silnym ośrodkiem przemysłu (przemysł maszynowy, wyroby z drewna, skóry i wyroby tytoniowe) i prowadzi ożywiony handel” . [78] Karl Baedeker, Russia with Teheran, Port Arthur and Peking: a Handbook for Travellers, Lipsk—Londyn 1914, s. 9—12.

Gdyby piekielna machina rosyjskiego rządu kiedykolwiek działała zgodnie ze swoim przeznaczeniem, przyszłość Polaków, a także wszystkich innych mniejszości, przedstawiałaby się niewątpliwie zupełnie beznadziejnie. Jednak na szczęście dla nich miała ona kilka istotnych wad konstrukcyjnych. Przepaść, jaka oddzielała wolę autokraty od sposobów wcielania tej woli w życie, była równie rozległa jak samo cesarstwo. Życie stawało się do zniesienia dzięki połączeniu nieskuteczności w działaniu ze zmiennością kaprysu i resztkami chrześcijańskiego sposobu myślenia. Zwłaszcza na niższych szczeblach biurokracja była rozkosznie skorumpowana. Można było liczyć na pobłażliwość inspektorów w egzekwowaniu obowiązujących przepisów, jeśli tylko w polu widzenia nie pojawiał się naczelny inspektor. Na obowiązek służby w polskich guberniach, pośród wrogo nastawionej ludności, patrzono z obrzydzeniem. Ludzie ambitni szybko wracali do stolicy. Maruderzy i opieszalcy prędko uczyli się łatwego życia. Chociaż w sensie geograficznym Warszawa nie jest zbyt odległa od Petersburga, z administracyjnego punktu widzenia niewątpliwie zaliczała się do tzw. głuchej prowincji — w sposób niewytłumaczalny „głuchej” na głos cara. W całkowicie scentralizowanym cesarstwie jedno jedyne niesprawne ogniwo w łańcuchu rozkazów mogło wystarczyć do sparaliżowania całego działania. Urzędnicy, których jedynym zajęciem było interpretowanie zarządzeń, często interpretowali je w sposób dość ekscentryczny —jako wyraz swojej własnej osobowości — lub też zupełnie je ignorowali. Decyzje będące skutkiem czyjegoś kaprysu można było spotkać w każdej możliwej dziedzinie. Skrajna pobłażliwość była czymś równie częstym, co skrajna brutalność. Wśród warstw piastujących odpowiedzialne stanowiska wciąż pozostawały żywe wartości chrześcijańskie. Poczynając od cara, w dół aż po najskromniejszego urzędnika, polityczny obowiązek rygorystycznego przestrzegania przepisów pozostawał w ostrym konflikcie z chrześcijańskim obowiązkiem okazywania łaski i przebaczenia. Sędziowie, którzy ferowali mające stanowić przykład dla innych wyroki w sprawach wytaczanych przywódcom buntów i spisków, często łagodzili lub anulowali kary wymierzane wspólnikom oskarżonych. Żołnierze, którym kazano traktować rebeliantów i zdrajców z krwawą bezwzględnością, bywali jednocześnie nagradzani za czyny wielkoduszne i pełne poświęcenia.

Z przyczyn nie znanych zwykłemu obywatelowi jeden urzędnik mówił „tak” tam, gdzie inny mówił „nie”. Tak wyglądał wieczny rosyjski paradoks. Autokracja znajdowała usprawiedliwienie i rację trwania w zwalczaniu tych samych przywar, do których zachęcała i które paraliżowały jej działanie. Było to koło zbyt błędne, aby można je było łatwo przerwać. A jednak carat nie był ani tak monstrualny, ani tak konsekwentny, jak to mogłaby sugerować reputacja, którą zaczął się cieszyć w późniejszym okresie. Chociaż bywał zdolny do bezsensownego okrucieństwa, w praktyce okazywał się bardziej ludzki i bardziej łagodny od wielu rządów, którymi może się pochwalić wiek dwudziesty.

Z drugiej strony jednak, nie można nie doceniać negatywnej potęgi cesarstwa rosyjskiego. Mimo że car nie potrafił rządzić swoimi polskimi prowincjami tak harmonijnie, jak by sobie tego mógł życzyć, to z całą łatwością powstrzymywał wszystkich innych od wszelkich prób ingerencji. Siła odmowy była nieograniczona i bardzo skuteczna w działaniu. Armii, policji, granic, cenzorów, fortyfikacji i więzień nie utrzymywano jedynie na pokaz. Na froncie wewnętrznym wszystkie spiski i powstania na przestrzeni półtora wieku tłumiono bez większych trudności. Natomiast na froncie międzynarodowym można było czerpać ogromne korzyści z tradycyjnej roli cara jako bojownika praworządności. Żaden z europejskich monarchów nie wplątałby się nierozważnie w konflikt z potężnym imperium, którego brutalna siła stanowiła gwarancję międzynarodowego prawa i porządku. Dopóki mocarstwa rozbiorowe trzymały wspólny front, Sprawa Polska nie mogła zostać poruszona. Protesty dyplomatyczne można było uprzejmie odsuwać na bok. Sami z siebie, Polacy nie mieli żadnych możliwości przeprowadzenia znaczących zmian. W Rosji natomiast nie zmieniało się nic, dopóki nie pojawił się bodziec w postaci zagrożenia z zewnątrz. Reformy Aleksandra II sprowokowała kampania krymska Brytyjczyków i Francuzów. Rewolucję 1905 roku i ustanowioną w jej następstwie Dumę umożliwiły zwycięstwa Japończyków w Mandżurii. To Niemcy ostatecznie wypędzili carską władzę z polskich prowincji w latach 1915—16, a w roku następnym pchnęli poddanych cara ku rewolucji.