Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Rosja rzadko pozwalała Polakom usłyszeć choćby echo tego, co chcieliby usłyszeć. Dla nich była pod wieloma względami pustynią.

Wśród ogółu Rosjan sprawa Polski wciąż budziła niewiele współczucia. W okresie wielkiego wieku literatury rosyjskiej, który poprzedził rewolucję, często odwoływano się do polskich wątków, ale niewiele z tych komentarzy miało pochlebny charakter. Patologiczna nienawiść Dostojewskiego do Polaków niewątpliwie była w swej zjadliwości czymś wyjątkowym. A jednak znalazła niejedno odbicie w opiniach wyrażanych przez jego literackich współbraci. W Annie Kareninie Tołstoj użył swego protagonisty Karenina, aby za jego pośrednictwem wyrazić stanowisko przeważające wśród wykształconej części społeczeństwa rosyjskiego ówczesnej epoki. „Polacy”, powiedział Karenin, zupełnie tak jakby informował swoich słuchaczy o jakimś mało znanym fakcie, „nie są Rosjanami, ale teraz, kiedy zostali członkami naszego narodu, dla swojego własnego dobra powinni się zrusyfikować”. Trzeba było naprawdę wybitnego umysłu, aby się przebić przez grubą pokrywę tak potężnej ignorancji i samozadowolenia i pod spokojną powierzchnią polskich prowincji w Rosji dostrzec pokłady frustracji, pogardy i nienawiści. Aleksander Blok, ten najbardziej rosyjski ze wszystkich rosyjskich poetów, autor Scytów i Dwunastu, był jednym z nielicznych, którzy poznali Polskę i którym udało się zrozumieć Polaków. Ojciec poety, Aleksander Lwowicz Błok, był profesorem prawa publicznego na rosyjskim uniwersytecie w Warszawie i kiedy zmarł w listopadzie 1909 roku, syn sumiennie wyruszył w podróż z Moskwy, aby wziąć udział w pogrzebie. Ta zimowa podróż na „podwórko Rosji”, do tego „zapomnianego przez Boga i rozdartego ranami kraju”, „przytłoczonego ciężarem obrazy i wprzęgniętego w jarzmo zuchwałej przemocy”, wycisnęła na nim trwałe piętno i stała się bezpośrednią inspiracją wiersza Wozmiezdije (Odwet):

W niecałe sześć lat po podróży Błoka do Warszawy miasto zostało zdobyte przez wojska niemieckie. Zabór rosyjski został unicestwiony nie przez zemstę Polaków, lecz za sprawą wojny światowej.

Podobnie jak termin „rosyjska Polska”, nazwa „pruska Polska” nie miała ustalonego znaczenia. W oficjalnym języku na ogół obejmowano nią jeden tylko obszar: Wielkie Księstwo Poznańskie, które w latach 1815—48 cieszyło się pewną autonomią. Pod tym względem — i w odniesieniu do tego samego okresu — był to więc ścisły odpowiednik ograniczonego znaczenia nazwy „rosyjska Polska”, używanej na określenie Królestwa Kongresowego. W bardziej powszechnym użyciu terminem tym określano wszystkie ziemie, które Królestwo Pruskie odziedziczyło po dawnej Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Litwy, a więc nie tylko zie— mię poznańską (Wielkopolskę i Kujawy), ale także Prusy Zachodnie (Królewskie), a w okresie dwunastu lat od r. 1795 do r. 1807 — Prusy Południowe (Mazowsze), Nowy Śląsk (ziemię częstochowską) i Prusy Nowowschodnie (ziemie suwalską i białostocką). Były to w nomenklaturze pruskiej tzw. „nasze polskie prowincje” [83] Mimo późniejszych zmian stanowiska w tej sprawie zarówno Śląsk, jak i Pomorze były w tym czasie na ogół uważane za część Niemiec, obie te ziemie wchodziły też w latach 1815—66 w skład Związku Niemieckiego. Założony w 1834 r. Niemiecki Związek Celny (Zollverein), a następnie, od roku 1867, Związek Północnoniemiecki obejmował wszystkie prowincje Królestwa Pruskiego. .

W oczach Polaków jednak nazwa „pruska Polska” obejmowała w okresie późniejszym całość terenów Królestwa Pruskiego zamieszkanych w większości przez ludność polską lub w jakiś sposób w przeszłości z Polską związanych. W ten sposób zaczęto nią określać zarówno Śląsk, jak i Pomorze czy nawet Prusy Wschodnie. (Patrz Mapa 2).

Mapa 2. Zabór pruski (1773—1918)

Przez większą część XIX wieku element słowiański, zamieszkujący te prowincje, nie uważał się za Polaków i był powszechnie określany mianem „polskojęzycznych Prusaków”. Na początku wieku Ślązacy, Kaszubi i protestanccy Mazurzy mieli słabsze poczucie polskości niż mówiący po niemiecku mieszkańcy Gdańska.

Na przestrzeni całego okresu nowożytnego Królestwo Pruskie podlegało nieustającym przeobrażeniom. Doświadczyło kilku zasadniczych zmian, dotyczących zarówno podstawy terytorialnej, jak i ustroju konstytucyjnego. Oświecony despotyzm Prus pod rządami Fryderyka Wielkiego nie przeżył śmierci swego twórcy w 1786 r. Za czasów Fryderyka Wilhelma II (1786—97) oraz w pierwszej połowie okresu panowania Fryderyka Wilhelma III (1797—1840) epoka rewolucyjna stała się świadkiem upadku monarchii oraz szeregu klęsk politycznych i strat terytorialnych. Prusy straciły prowincje nad Renem, po czym ponownie je odzyskały; utraciły część prowincji polskich i zdołały je częściowo odzyskać; kraj poddano również całej serii eksperymentów konstytucyjnych i administracyjnych. Ale na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 roku państwo pruskie ponownie się ukonstytuowało, stając się poważnym zagrożeniem dla tradycyjnej supremacji Austrii w germańskim świecie. Prusy odgrywały pierwszoplanową rolę zarówno w Związku Niemieckim, jak i w Niemieckim Związku Celnym. Za panowania Fryderyka Wilhelma IV (1840—61) przeszły od okresu konserwatywnej reakcji do okresu reform i rewolucji, przyjmując narzuconą im konstytucję z roku 1850. Za Wilhelma I (1861—88), a także pod rządami Bismarcka, stały się organizatorem i głównym bastionem Cesarstwa Niemieckiego. Po roku 1871 zachowały odrębną strukturę państwową, ale mimo to wielu historyków byłoby skłonnych twierdzić, że odrębność ich interesów oraz ich tożsamość zostały skutecznie wchłonięte przez interesy i tożsamość całej Rzeszy. Nie ulega wątpliwości, że imperializm i szowinizm Wilhelma II (1888—1918) jaskrawo odbijały od dawnych, trzeźwiejszych tradycji państwa pruskiego.

W obrębie zmieniających się ram Królestwa Pruskiego element polski nie znajdował żadnych możliwości stałej egzystencji. W r. 1800, kiedy Warszawa leżała w Prusach, Polacy stanowili ponad 40% ogółu ludności. Przez krótki czas wizja państwa germańsko-słowiańskiego wydawała się bardzo realna. Jednak po roku 1815 procent ludności polskiej gwałtownie się zmniejszył. Mimo stałego wzrostu bezwzględnej liczby Polaków ich względna liczebność w stosunku do ludności niemieckiej stale malała. W roku 1905 3 miliony Polaków stanowiły już tylko nieliczną mniejszość liczącego 56 milionów cesarstwa niemieckiego [84] Ponieważ ziemie polskie stały się ostatecznie integralną częścią Królestwa Prus, ich historię można w pełni zrozumieć tylko w powiązaniu z historią całych Prus. Z prac napisanych w języku angielskim patrz W. A. Carr, A History of Germany 1815—1945, Londyn 1969; H. W. Koch, A History of Prussia, Londyn 1978; A. J. P. Taylor, Bismarck, Londyn 1955, i E. J. Feuchtwanger, Prussia — myth and reality: the role of Prussia in German History, Londyn 1970. Patrz także M. Laubert, Die preussische Polenpolitik von 1772—1914, Berlin 1920, oraz H.-U. Wehier, Die Polenpolitik in deutschen Kaisserreich, 1871—1918, w: Politische Ideologien und nationalstaatliche Ordnung, wyd. K. Kluxen, W. J. Mommsen, Monachium 1968; M. Broszat, 200 Jahre deutsche Polenpolitik, Monachium 1963, i Werner Grauendienst, Prussian Civic Consciousness and Polish Nationalism, w: Eastern Germany, ed. Góttingen Research Committee, Wurzburg. Współczesne polskie poglądy w tej kwestii ukazują się regularnie na łamach miesięcznika „Polish Western Affairs”, Poznań 1959; patrz L. Trzeciakowski, Pod pruskim zaborem, 1850—1918, Warszawa 1973. .