Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Wpływ takiego stanowiska jest widoczny w postawach przedstawicieli obu krańców politycznej skali — w dziełach Ferdynanda Lassalle (1825—64), Żyda z Wrocławia, założyciela socjalizmu państwowego, a także Bismarcka, którego projekt systemu ubezpieczeń społecznych, pochodzący z 1878 r. i pomyślany jako sposób ochrony robotników przed skutkami choroby i nieszczęśliwych wypadków, daleko wyprzedzał epokę. Taka „ojcowska” postawa władz stępiła ostrze protestów wymierzonych przeciwko krzywdom społecznym, dzięki czemu żądania narodowego wyzwolenia ograniczały się do sfery politycznej.

Życie kulturalne było bardzo rozwinięte. W epoce rewolucyjnej Berlin, ową „Spartę Północy”, ożywiał bezprecedensowy wybuch wspaniałych osiągnięć w dziedzinie literatury i filozofii. Skromny dorobek epoki oświecenia z czasów Fryderyka Wielkiego został całkowicie przyćmiony przez dzieła Kanta, Hamanna, Schlegla, Fichtego, Hegla i Schopenhauera (który, nawiasem mówiąc, urodził się w 1788 r. jako obywatel polski w Gdańsku). Herder, Niebuhr i Ranke założyli szkołę filozofii, którą podziwiano i naśladowano w całej Europie. Humboldt, Chamisso i Bunsen w dziedzinie nauk przyrodniczych, zaś Savigny i Eichhom w dziedzinie prawoznawstwa — zaliczają się w szeregi pionierów reprezentowanych przez siebie dyscyplin. Kleist, Lessing i Novalis wyprowadzili literaturę niemiecką z zastoju. Początkowo Królewiec, a następnie Berlin stały się ośrodkami importu myśli z kontynentu Europy. Z wnętrza kraju i spoza jego granic przyciągały one ludzi utalentowanych i ambitnych; niemało z nich trafiło w szeregi pruskiej służby państwowej. W intelektualnych salonach Henrietty Herz czy Racheli Levin filozofowie i poeci mieszali się z politykami i arystokracją. Duch naukowej dociekliwości do głębi przeniknął społeczność ludzi wykształconych i — pojawiając się na samym początku epoki reform — wywierał przemożny wpływ na wszystkie dziedziny życia. Mimo że państwo działało, opierając się na zasadzie władzy autorytatywnej, wszystkie zmiany polityczne w Prusach poddawano wnikliwym debatom i szczegółowo omawiano na wyższych szczeblach. Co więcej, wybitny poziom życia umysłowego w Prusach utrzymywał się. Dzięki takim ludziom, jak Treitschke, Mommsen czy Max Pianek, Berlin mógł się w roku 1900 pochwalić takim samym statusem, jaki reprezentował sto lat wcześniej. Wobec braku jakiegokolwiek porównywalnego rozwoju umysłowego na ziemiach polskich Polacy byli nieuchronnie wciągani w kręgi kultury niemieckiej.

Rewolucja przemysłowa dotarła do Prus stosunkowo wcześnie. Pierwszą hutę wybudowano w okręgu Ruhry w latach osiemdziesiątych XVIII w., na Śląsku — w r. 1794. W r. 1847 otwarto pierwszą linię kolejową. Od samego początku przemysł i urbanizacja skupiały się w rękach niemieckich — nawet w prowincjach polskich. Ugrupowania i stronnictwa polityczne powstające w wyniku przemian gospodarczych i społecznych także znajdowały się w rękach niemieckich. Zarówno socjalizm w ogóle, jak i ruch związkowy w szczególności miały charakter ogólnoniemiecki, a więc były z gruntu przeciwne jakimkolwiek próbom wtrącania się w sprawy państwa pruskiego. Zatem zupełnie niezależnie od oficjalnej polityki wielu Polaków w Prusach wierzyło, że modernizacja idzie ramię w ramię z germanizacją. Tendencja ta utrzymywała się aż do końca wieku, kiedy do miast Śląska, Wielkopolski i Kujaw zaczęła napływać nowa fala nie zasymilowanego polskiego proletariatu i kiedy, w ramach tzw. Ostflucht, czyli „ucieczki ze Wschodu”, znaczna liczba Niemców zaczęła się przenosić do prowincji centralnych i zachodnich. W owej epoce nauki i przemysłu Prusy mogły się poszczycić jednym z najnowocześniejszych społeczeństw w Europie, a ich polscy obywatele mieli pełną swobodę korzystania z wynikających z tego faktu dobrodziejstw. Komfort życia był podporą dla panującego systemu władzy. Ogólne granice szybkich przemian społecznych i gospodarczych wyznaczała ustalona tradycja reform. Doniosłe w skutkach dzieła Steina, Hardenberga i Humboldta dały początek programom, które miały być rozwijane i rozszerzane przez całe stulecie. Na przestrzeni jednego tylko dziesiątka lat, między rokiem 1808 a 1818, można dostrzec początki emancypacji społecznej, reform municypalnych oraz reorganizacji aparatu administracyjnego: zaczątki nowoczesnej armii i nowoczesnego systemu oświaty, opartego na koordynacji sektorów nauczania podstawowego, średniego i uniwersyteckiego. Z reformą konstytucyjną zwlekano do roku 1847. Ta jedna jedyna zwłoka stała się w latach 1848—50 powodem jedynego poważnego kryzysu w nowożytnych dziejach Prus. W odróżnieniu od ustrojów absolutystycznych, które z braku przeprowadzonych w porę reform zazwyczaj szły chwiejnie niepewną drogą wiodącą od jednej katastrofy do drugiej, równy strumień pruskich rządów rzadko ulegał zakłóceniu. Konserwatyzm pruski bardzo przypominał pod tym względem oświeconą politykę torysów w Wielkiej Brytanii, którzy wytrącając broń z ręki swych radykalnych przeciwników, regularnie i skutecznie bronili ustalonego porządku. Z jedynym wyjątkiem wydarzeń roku 1848 w Prusach nie było żadnego kryzysu o szerszym zakresie, który polski ruch narodowy mógłby wykorzystać dla wysunięcia własnych separatystycznych żądań. W takim kontekście zakres czynnej polityki polskiej był z konieczności bardzo ograniczony. Nic też dziwnego, że na przestrzeni XIX wieku odrębne struktury życia Polaków w granicach Prus zaczęły się gwałtownie kurczyć. Wyraźnego odrodzenia polskiej świadomości narodowej, jakie nastąpiło z początkiem XX w., nie da się łatwo wyjaśnić na podstawie wydarzeń z wcześniejszych lat.

Prawa Polaków do autonomii w obrębie Królestwa Pruskiego zostały troskliwie obwarowane traktatem wiedeńskim. Nie stosowano ich nigdy do Polaków mieszkających na Pomorzu, w Prusach Zachodnich czy na Śląsku, a na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego postanowień kongresu przestrzegano zaledwie przez 30 lat. Ukonstytuowane w r. 1815 Wielkie Księstwo miało obszar ok. 29 000 km2 i liczyło 776 000 mieszkańców. Na każdych dziesięciu z nich ośmiu używało języka polskiego jako języka ojczystego. Przysięga wierności składana przez szlachtę mówiła o „królu tej części Polski, która znajduje się pod pruskim zarządem”. Namiestnik Księstwa, czyli Staathalter , książę Antoni Radziwiłł, był Polakiem, a język polski był oficjalnym językiem w szkołach, sądach i rządzie.

Członków lokalnego Landsratu, czyli Sejmu, wybierała szlachta, a posłowie mieli prawo wnosić petycje do króla. Po r. 1831 jednak zaczęto wprowadzać coraz surowsze ograniczenia. Urząd namiestnika zniesiono. Nowy Oberprdsident, czyli naczelny prezes Księstwa, Eduard Flottwell, wprowadzał w życie nowo ustalone restrykcje. Ogłoszono konfiskatę majątków szlachty, która udzielała pomocy uciekinierom i uczestnikom powstania listopadowego. Sejm elekcyjny zniesiono. Udzielano poparcia niemieckim szkołom i stowarzyszeniom. Po r. 1849 — w następstwie nieudanego buntu — w Wielkim Księstwie Poznańskim zniesiono ograniczoną w 1831 r. autonomię. Nigdy też nie brano poważnie pod uwagę wysuwanych w latach późniejszych żądań jej przywrócenia.

Rewolucyjny nacjonalizm polski przyciągał niewielu zwolenników i nie odnosił żadnych sukcesów. W latach czterdziestych XIX w. w Poznaniu powstało kilka tajnych organizacji — w tym Związek Plebejuszy. W lutym 1846 r. aresztowano 254 osoby należące do działającej na terenie Prus grupy przygotowującej ogólnopolskie powstanie, organizowane przez działające na emigracji Towarzystwo Demokratyczne. W następnym roku, w wyniku przeprowadzonego w Berlinie procesu, ośmiu głównych oskarżonych o zdradę — w tym Ludwika Mierosławskiego — skazano na śmierć; egzekucji jednak nie wykonano. Więźniowie zostali uwolnieni, pośród masowych demonstracji, w momencie wybuchu rewolucji w Berlinie, 20 marca 1848 r. Mierosławski natychmiast udał się do Poznania, aby stanąć na czele Komitetu Narodowego, który zawiązano, wykorzystując moment nieuwagi ze strony władz pruskich. Utworzono polską milicję, którą uzbrojono w kosy. A jednak łatwo można przecenić rewolucyjny charakter tych wydarzeń. W kwestii politycznej Komitet nie domagał się niepodległości, ale skutecznej autonomii; milicji nie powołano do walki przeciwko Pmsom, lecz w obawie przed rosyjską interwencją. Na mocy paktu zawartego w Jarosławcu w dniu 11 kwietnia Komitet został rozwiązany, po zaakceptowaniu obietnic generała von Willisena, dotyczących wprowadzenia polskiej administracji. Grupę Mierosławskiego, złożoną z tych członków milicji, którzy odmówili złożenia broni, rozproszyło pruskie wojsko; Fryderyk Wilhelm IV pisał do swojej siostry, carycy: „Mam nadzieję, że liczni rebelianci przekroczą granicę Królestwa Polskiego, gdzie Paskiewicz będzie ich mógł powiesić”. Odpowiedź carycy brzmiała: „Powieś ich sam”. Obietnice von Willisena zignorowano. Wielkie Księstwo przekształciło się w Provinz-Posen , a z jego herbu usunięto białego orła. Był to jedyny i ostatni rewolucyjny wybuch w pruskiej Polsce przed grudniem 1918 r. [86] C. E. Black, Poznań and Europę in 1848, „Journal of Central European Affairs”, VIII (1948), s. 191—206; S. Kieniewicz, Społeczeństwo polskie w powstaniu polskim 1848 roku. Warszawa