Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Siła argumentów Bismarcka jest niezaprzeczalna. Ale ton jego wypowiedzi nie bardzo świadczy o zamiarze złagodzenia sytuacji. Na przestrzeni mającego nastąpić dwudziestolecia, w epoce Kulturkampfu i Komisji Kolonizacyjnej, stosunki niemiecko-polskie musiały ulec ostremu pogorszeniu.

Chociaż Kulturkampf vae był wymierzony wyłącznie przeciwko prowincjom polskim, wkrótce właśnie tam jego wpływy zaznaczyły się z największą ostrością. W r. 1872 na mocy dekretu ministerialnego język niemiecki stał się językiem wykładowym we wszystkich szkołach państwowych; jedynym wyjątkiem była nauka religii. Język polski został nawet zakazany jako obcy i nie wolno go już było używać jak dawniej podczas lekcji języka niemieckiego dla dzieci polskich.

Nauczycielom zabroniono wstępowania do polskich i katolickich stowarzyszeń; za podejmowanie pracy w okręgach nieniemieckich oferowano im rekompensatę finansową — tzw. Ostmarkenzulagen . Wszyscy absolwenci, z księżmi włącznie, musieli zdawać egzamin z kultury niemieckiej. W r. 1876 wprowadzono język niemiecki jako język obowiązujący we wszystkich sądach i urzędach państwowych, od poczty po kasy biletowe na dworcach kolejowych [90] J. Krasuski, Kulturkampf, katolicyzm i liberalizm w Niemczech XIX—wieku, Poznań 1963; E. Schmidt—Volkmar, Der Kulturkampfin Deutschland, 1871—1890, Getynga 1962. . Zaostrzono przepisy o imigracji i prawie stałego pobytu. W 1885 r. policja pruska wypędziła z kraju 30 000 Polaków i polskich Żydów, którzy nie potrafili się wylegitymować wymaganymi dokumentami [91] Patrz H. Neubach, Die Ausweisungen von Polen und Juden aus Preussen 1885—1886: ein Beifrag zu Bismarcks Polenpolitik, und zur Geschichte des deutsche-polnischen Verhaltnisses, Wiesbaden 1967. . Chociaż po r. 1890 Caprivi wprowadził pewne ulgi, kampanii nie poniechano. Nic nie mogło wywrzeć silniejszego wpływu na umocnienie się świadomości narodowej Polaków.

Kampania Kulturkampfu dotknęła Polaków także i dlatego, że w większości byli oni wyznawcami religii rzymskokatolickiej [92] L. Trzeciakowski, The Prussian Stale and the Catholic Church in Prussian Poland, 1871—1914, „Slavic Review”, XXVI (1967), s. 618—637. . Metropolita pruskiej Polski, arcybiskup gnieźnieński i poznański, Mieczysław Ledóchowski (1822—1902), szedł z władzami na kompromis dopóty, dopóki ich żądania ograniczały się do spraw nieistotnych. W r. 1872 przyjął zakaz śpiewania hymnu Boże coś Polskę podczas Mszy św. Ale kiedy inspektorzy rządowi zaczęli się wtrącać do nauczania religii w szkołach i do sposobu kierowania seminariami duchownymi, ostro zaprotestował. W 1874 r., wraz ze swym nadreńskim kolegą po fachu, arcybiskupem Kolonii, został aresztowany i wtrącony do więzienia. Po dwóch latach aresztu zesłano go do Rzymu. Jego los podzieliło 90 polskich księży; wielu innych nękano i gnębiono. Jednym jedynym gestem Bismarck sprawił, że polskość została w Prusach na zawsze utożsamiona z katolickością. Na Śląsku skierował w ten sposób bieg polskiego ruchu narodowego w ręce radykalnych księży pokroju ks. Jana Kapicy z Tych czy ks. Józefa Szafranka (1807—74) oraz katolickich publicystów w rodzaju redaktora pisma „Katolik” Karola Miarki (1825—82). Podobnie jak w sprawach oświaty, w kwestii religii represje przyniosły skutki odwrotne do zamierzonych.

Polskie poczucie narodowe istotnie odżyto w kontekście takiej niejednoznacznej polityki. Jeśli polscy posłowie uskarżali się w Landtagu na antypolskie metody stosowane we wschodnich prowincjach, to posłowie niemieccy niemniej uparcie powracali do rosnącego zagrożenia niemieckiej supremacji. W latach osiemdziesiątych XIX wieku przybysz z zagranicy nie zauważyłby żadnych polskich wpływów w Szczecinie, a tylko niewielkie — we Wrocławiu czy Gdańsku. Ale w Poznaniu, podobnie jak w szeregu mniejszych miast na wschodzie i południowym wschodzie, element polski — choć drugoplanowy — wciąż zdecydowanie zaznaczał swóją obecność:

POSEN

HOTELE, (żaden nie jest w pełni hotelem pierwszej klasy). Hotel de Dresden, Wilhelms—Str. 21, pokój z pełnym utrzymaniem 3, wstęp —’li, ob. 2’/2, śn. ^4 DM. De Rome, Wilhelms—Platz l, z restauracją^..) De l ‘Europę, Wilhelms—Str. 1; De France, Wilhelms—Str. 15, odwiedzany przez Polaków (…).

TEATRY. Stadt—Theater, Wilhelms—Platz, dramat i opera, Victoria, Neustadter—Markt, wyłącznie w lecie; Teatr Polski, Berliner—Str., wyłącznie w lecie.

WYPOCZYNEK I ROZRYWKA. Shilling nad Wartą, za Shillings—Thor, Ogród Zoologiczny i Feldschloss Garten, za Berliner—Thor; Schweizerhof, Yictoria—Park, Eichwald 3DM (…).

POSEN (poi. POZNAŃ), stolica prowincji o tej samej nazwie, kwatera główna 5 Korpusu Armii, pierwszorzędne fortyfikacje. 68 300 mieszkańców (w tym ponad połowa Niemców oraz 1/4 Żydów), garnizon liczący 7000 załogi, położony u zbiegu Cybiny i Warty. Jedno z najstarszych miast polskich, od końca X w. siedziba biskupów, do 1296 rezydencja królów polskich.

Napływ ludności niemieckiej zapewnił mu pozycję ważnego ośrodka handlowego (…) w wiekach średnich [Poznań] był członkiem Ligi Hanzeatyckiej. Nowa część miasta, wyraźnie odbijająca od starszych i biedniejszych dzielnic, została wybudowana po przejęciu miasta przez Prusy w 1815 r., co uchroniło miasto od upadku, do jakiego przywiodły je wojna i inne nieszczęścia. W niedziele i święta ulice ożywiają wesołe i dziwaczne stroje chłopstwa, zwłaszcza tzw. Bambrów, którzy są dalekimi potomkami frankońskich imigrantów, choć obecnie mogą pod każdym względem uchodzić za prawdziwych Polaków.

Wjeżdżając do miasta od strony Dworca Centralnego, uzyskujemy widok na górujące nad miastem fortyfikacje (…) Idąc wzdłuż Miihlen-Strasse (…) lub St. Martin-Strasse, wychodzimy na rozległy i piękny Wilhelms-Platz, od strony wschodniej zamknięty budynkiem Stadt—Theater.

Przed teatrem wznosi się pomnik poświęcony żołnierzom 5 Korpusu Armii, którzy polegli pod Nachodem w 1866 r. Na rogu Wilhelms—Strasse znajduje się Biblioteka Raczyńskich, budynek ozdobiony rzędem 24 kolumn doryckich i mieszczący 30 000 woluminów, ofiarowanych miastu przez hrabiego Raczyńskiego (otwarta codziennie w godz. 5—8) (…). Prostopadle do Wilhelms—Platz biegnie Wilhelms—Strasse, jedna z głównych arterii komunikacyjnych miasta (…).

Na pomocy ulica przechodzi w Kanonen—Platz, gdzie mieści się ogromny nowy budynek kwatery głównej wojska, przed którym stoi pomnik upamiętniający wojnę z lat 1870—1, z posągiem Wilhelma I dłuta Barwalda (…). Dalej w kierunku na południe wznosi się Schlossberg z pałacem królewskim, w którym mieszczą się obecnie archiwa miej skie (otwarte 9—1) oraz zbiory Towarzystwa Miłośników Historii Ziemi Poznańskiej. U południowego końca Wilhelms—Strasse, na dziedzińcu kościoła Św. Marcina, wznosi się pomnik poety polskiego, Adama Mickiewicza (zm. 1855).

W kierunku na wschód od Wilhelms—Platz rozciąga się Alte Markt (…) Rathaus wznoszący się na Alte Markt został wybudowany w r. 1508, a następnie odrestaurowany w r. 1535 przez Giovanniego Battistę di Quadro, architekta włoskiego, który dobudował loggię. Z barokowej wieży, wysokiej na 214 stóp, rozciąga się rozległy widok (…). Dzielnicę leżącą w kierunku północno—wschodnim zamieszkują niemal wyłącznie Żydzi; jedna z ich synagog znajduje się przy Dominikan—Str. (…) Przedmieścia Poznania leżące na prawym brzegu Warty noszą nazwę Wallischei (poi. Chwaliszewo) i Schrodka; są one zamieszkane głównie przez ludność polską należącą do uboższych klas społeczeństwa. Poza nimi (…) Katedra, wzniesiona w swym obecnym kształcie w r. 1775, mało interesująca pod względem architektury, ale mieszcząca w sobie kilka wybitnych dzieł sztuki. (…) Wspaniała Złota Kaplica, wzniesiona w 1842 r. w stylu bizantyjskim przez stowarzyszenie polskiej szlachty. Piękna pozłacana rzeźba w brązie dłuta Raucha, przedstawiająca pierwszych polskich królów (ich prochy spoczywają w sarkofagu naprzeciwko) (…).