Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Wszystkie te kontakty okazały się niewypałami. Puszkin z goryczą zarzucał Polakom, że ich „samolubne” awantury dostarczyły znakomitego pretekstu dla umocnienia autokracji w Rosji. Mickiewicz zaś przyrównał pretensje Puszkina do szczekania psa tak przywykłego do obroży, iż gotów „kąsać rękę, co ją targa”. Pismo Hercena „Kołokoł” z dnia na dzień straciło połowę swoich zwolenników. Ci, którzy tego nie wiedzieli od początku, zrozumieli, że większość rosyjskich rewolucjonistów chce zachować Rosję w stanie nie naruszonym przez rewolucję, a polskich rewolucyjnych nacjonalistów uważa za reakcjonistów i prowokatorów. Po roku 1863 w Rosji przeważały tendencje antypolskie, i to zarówno wśród słowianofilów, jak i wśród rewolucjonistów. W Polsce natomiast powstaniom towarzyszyła fala rozszalałych antyrosyjskich namiętności. Wzajemne antypatie umocniły rosnące w obu krajach przekonanie, że kultury polska i rosyjska są w stosunku do siebie nieuleczalnie antagonistyczne. (Patrz rozdz. II tomu II).

Jeszcze wcześniej doznało klęski przymierze polsko-niemieckie. W 1848 r. powstańcy poznańscy zwrócili się z prośbą o pomoc do parlamentu niemieckiego we Frankfurcie. Natychmiast im polecono, aby zaprzestali okupacji „odwiecznie niemieckiej prowincji poznańskiej”. Z tej strony nie należało już oczekiwać żadnego współczucia.

Nacjonalizm niemiecki epoki Bismarcka był obsesyjnie egocentryczny, a pod auspicjami Prus szczególnie wrogo nastawiony do dążeń Polski. (Patrz rozdz. III tomu II).

Stosunki z Ukraińcami, Białorusinami i Litwinami układały się równie niedobrze. Roszczenia terytorialne Polski do Lwowa, Mińska czy Wilna, odwołujące się do granic i tradycji dawnej Rzeczypospolitej, były już teraz zupełnie nie do przyjęcia. Co więcej, skomplikowały się dodatkowo z chwilą pojawienia się walczącego syjonizmu. Tak więc okazało się, że wysiłki zmierzające do zwiększenia nacisków wywieranych na carat w gruncie rzeczy doprowadziły do ich zmniejszenia. Władze odseparowały od siebie nawzajem swoich poszczególnych wrogów i z całym spokojem nadal sprawowały rządy.

Historia polskich Żydów jest tu oczywistym przykładem. Na przestrzeni dziewiętnastego wieku dyskryminacji Żydów pod względem praw obywatelskich towarzyszyły rosnące kłopoty gospodarcze. Pięciokrotny przyrost naturalny oznaczał nieznośną presję na tereny leżące w obrębie „linii osiedlenia” i na Galicję, aż wreszcie masowa emigracja stała się jedynym możliwym sposobem ucieczki. Przez większą część stulecia zarówno wywodzący się spośród Żydów reformatorzy, jak i polscy liberałowie zachęcali do polonizacji kultury żydowskiej i asymilacji Żydów. Zarówno w latach 1830—31, jak i 1861—64 Polacy i Żydzi ramię w ramię walczyli w powstaniach przeciwko rosyjskiej tyranii. Ale od tamtego czasu w obrębie obu społeczności nastąpiło usztywnienie postaw. Żydowscy nacjonaliści młodego pokolenia widzieli w asymilacji zagrożenie dla własnych dążeń i z góry potępiali współpracę z Polakami. W obozie polskim pojawienie się walczących nacjonalistów orientacji Dmowskiego wraz z ich sloganem „Polska dla Polaków” wyzwoliło podobne antypatie. Wątki antyżydowskie powracają w polskiej literaturze — jako przykład można wymienić powieść Michała Bałuckiego W żydowskich rękach (1885). Jedyny wniosek, jaki się w tym miejscu nasuwa, to, że nie da się przeprowadzić dwóch plemion Ludu Wybranego przez tę samą pustynię. (Patrz rozdz. IX tomu II).

Oglądane z punktu widzenia Żydów spektrum życia politycznego w Polsce ukazuje zgoła odmienne aspekty [53] Patrz S. Dubnow, History of the Jews in Poland and Russia, Filadelfia 1916—20, t. 1-3. . W wyniku głęboko zakorzenionej opozycji wobec odrębnych dążeń Żydów człowiek pokroju Staszica, który w kategoriach polskich” uchodził za zwolennika polityki „umiarkowanej” i za „ugodowca”, stawał się „antysemitą”, a przez to i „ekstremistą”. Jego broszura O przyczynach szkodliwości Żydów i środkach usposobienia ich, aby się społeczeństwu użytecznymi stali (1816) zyskała mu etykietkę „starego Żydożercy”. Z drugiej strony, generał Krasiński, który jako wierny sługa cara i bezwstydny rusyfikator został przez Polaków uznany za „zdrajcę”, wykazywał jednakową obojętność wobec wszelkiego rodzaju uczuć nacjonalistycznych, przez co w oczach Żydów został „umiarkowanym”. Jedynie w obrębie skrajnej lewicy politycy polscy i żydowscy wykazywali skłonności do wzajemnego zbliżenia. Na początku wieku Lelewela czy Łukasińskiego klasyfikowano jako polskich patriotów i jednocześnie „prosemitów”. Przy końcu tego okresu pewna liczba postępowych Żydów —jak na przykład Bernard Hausner — przyłączyła się do Legionów Piłsudskiego, podobnie jak niegdyś ich przodkowie przyłączali się do Kościuszki czy Poniatowskiego. Najbardziej typowa była jednak postawa tych polskich i żydowskich rewolucjonistów, którzy odrzuciwszy mieszczańskie aspiracje własnych wspólnot narodowych, połączyli się w międzynarodowym ruchu marksistowskim. Na pomocnym wschodzie — to znaczy na północno-zachodnich terenach cesarstwa rosyjskiego — Polacy popadli w konflikt z ruchem narodowego odrodzenia nadbałtyckich Litwinów i słowiańskich Białorusinów. Do połowy dziewiętnastego wieku odrębna tożsamość narodowa tych dwóch ludów nie była powszechnie uznawana — nawet przez nie same. W pierwszym wydaniu Encyclopaedia Britannica Piotr Kropotkin całkowicie błędnie informował świat, że mieszkańcy dawnego Wielkiego Księstwa składali się z nadbałtyckich Żmudzinów i słowiańskich Litwinów. Nikt nie myślał na serio, że mogą oni odegrać rolę czynnika politycznego o poważniejszym znaczeniu. Tymczasem tak właśnie się stało.

Przez pięćset lat Litwini pozostawali w unii politycznej z Polakami, w sytuacji bardzo podobnej do położenia Szkotów wobec Anglików. Do 1793 r. ich Wielkie Księstwo stanowiło część zjednoczonej Rzeczypospolitej Polski i Litwy.

W czasie tej długotrwałej unii język polski —podobnie jak język angielski w Szkocji — został niemal wszędzie przejęty przez klasy wykształcone i rządzące. Język litewski natomiast — podobnie jak język celtycki Szkotów w Szkocji — przetrwał jedynie w bardziej odosobnionych okolicach wiejskich wśród niektórych odłamów chłopstwa. W zasadzie nie używała go żadna większa grupa zamieszkująca stolicę kraju, Wilno, gdzie według ostatniego carskiego spisu ludności z 1897 r. zaledwie 2% stanowili Litwini. Język ten nie miał ani żadnej ustalonej formy pisanej ani też wartej odnotowania literatury. Jedyne ośrodki naukowe i wydawnicze znajdowały się po drugiej stronie granicy, w Prusach Wschodnich, na terenie tzw. „Małej Litwy”, w okręgach Kłajpedy (Memel) i Tylży (Tilsit), zamieszkanych przez protestancką mniejszość litewską. Nacjonalizm litewski rozwinął się jako reakcja, z jednej strony, przeciwko polskiemu założeniu, że Litwa należy do Polski, z drugiej zaś — przeciwko podejmowanym przez rząd carski próbom narzucenia Litwie kultury rosyjskiej i religii prawosławnej. Na rzecz odrodzenia kulturalnego działało początkowo duchowieństwo katolickie, zwłaszcza kolejni biskupi Żmudzi, Józef Giedroyć (1745—1838) i Mateusz Valancius (1801—75).

Drogę rodzimym talentom literackim utorowało w 1841 r. wydanie napisanej po polsku wielotomowej Historii Litwy Teodora Narbutta (1784—1864) oraz późniejsze nieco przekłady litewskie dzieł pewnego słynnego poety litewskiego, „Adomasa Mickievićiusa”. Istotny postęp w dziedzinie kultury dokonał się w związku z uwłaszczeniem chłopów w 1861 r. oraz ustanowieniem systemu litewskiej pisowni, która na złość Polakom została oparta na alfabecie czeskim. Pod koniec dziewiętnastego wieku litewski ruch narodowościowy nabrał charakteru jawnie politycznego, z własnymi tendencjami lojalistycznymi, ugodowymi i rewolucyjnymi, własnymi partiami i własnymi emigracyjnymi kwestarzami. W rezultacie zasięg polityki skierowanej na sprawy polskie ograniczył się do mówiącego po polsku sektora ludności, zwłaszcza do znaczących odłamów ziemiaństwa i miejskiej burżuazji w Wilnie, Grodnie, Nowogródku i innych ośrodkach. Sytuacja społeczna i kulturalna była o wiele bardziej skomplikowana, niż to byliby skłonni przyznać nacjonaliści polscy czy litewscy. Etnografowie, którzy podejmowali próby naukowego badania tych terenów, napotykali na liczne zaskakujące sprzeczności. Pewien zbieracz przekazów słownych, przeprowadzając w 1885 r. wywiad z szewcem mieszkającym we wsi w pobliżu Kowna, zanotował poniższą wysoce znamienną konwersację: