Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Polski nacjonalizm miał w dziewiętnastym wieku ograniczone osiągnięcia także z powodu druzgocącej klęski, jaką skończyły się próby znalezienia wspólnych interesów z całym szerokim wachlarzem potencjalnych sprzymierzeńców.

Teoretycznie nacjonaliści polscy uważali się za oczywistych partnerów wszystkich uciskanych ludów wschodniej Europy, jeśli już nie całego świata. Iluzję tę dzielili z wieloma idealistami swych czasów, od Marksa po Macaulaya. W praktyce natomiast odkrywali, że ich roszczenia do niepodległości Polski nieodmiennie antagonizują ewentualnych sprzymierzeńców, wywołując gorzkie konflikty i nieuleczalną rywalizację.

Jeden z takich konfliktów powracał wciąż na nowo w kontekście polityki społecznej. Reforma rolna w pierwszej połowie wieku oraz uprzemysłowienie i urbanizacja w drugiej zawsze były uważane za problemy, które powinny stać się przedmiotem narodowej troski. Wyzwolenie chłopów pańszczyźnianych spod władzy właścicieli ziemskich, a później wyzwolenie klasy robotniczej spod władzy kapitalistów były w coraz większym stopniu uważane za nieodłączny element uwolnienia narodu od panowania mocarstw rozbiorowych. W idealnym świecie naród miał zostać wyzwolony dzięki wysiłkom podejmowanym przez zjednoczone społeczeństwo. W praktyce sprawy potoczyły się nieco inaczej. Jak wynika z jednego z najpopularniejszych utworów poetyckich epoki, napisanego w 1836 r. przez Gustawa Ehrenberga (1818—95), podziały społeczne nadal unicestwiały jedność polityczną:

Gdy naród na pole wystąpił z orężem,

Panowie na sejmie radzili;

Gdy lud polski krzyczał „Umrzem lub zwyciężem!”,

Panowie o czynszach prawili.

(…)

Armaty pod Stoczkiem zdobywała wiara

Rękami czarnymi od pługa,

Panowie w stolicy palili cygara,

Radzili o braciach zza Buga.

Radzili, prawili i w mądrej swej głowie

Ukuli rozejmy, traktaty;

O cześć wam, panowie! o cześć wam, posłowie!

O cześć wam, hrabiowie, magnaty! [52] Gustaw Ehrenberg, Szlachta wraku 1831, w: Język polski: mowa rodzinna. Warszawa 1986, s. 74. Ehrenberg był synem cara Aleksandra I i Polki, wdowy, Heleny Rautenstrauch. Wychowywał się w Warszawie, wykształcenie odebrał w Krakowie. Po raz pierwszy został aresztowany w 1838 roku, w roku 1859 wrócił do Polski, gdzie natychmiast powtórnie osadzono go w więzieniu. Przebywając na zesłaniu, zajmował się tłumaczeniem na język polski poezji Dantego i Szekspira.

Przekonanie, że chłopi podejmowali walkę powstańczą, podczas gdy panowie siedzieli spokojnie w domu, paląc fajkę, zupełnie nie trafia w sedno sprawy. Większość historyków byłaby skłonna przyznać, że powstania były inicjowane i popierane przez szlachtę, klęski zaś ponosiły między innymi właśnie dlatego, że masy chłopskie odnosiły się do nich z całkowitą apatią. Ale mimo to Ehrenberg miał zupełną rację, podkreślając przepaść, jaka pod względem postaw społecznych dzieliła szlachtę od chłopów, utrudniając wszelkie skonsolidowane działanie polityczne. Ostre parodie wymierzone przeciw ziemiaństwu zyskały mu w późniejszym okresie wielką popularność, własna zaś działalność konspiracyjna kosztowała go połowę życia spędzonego na wygnaniu na Syberii. Do cytowanego powyżej wiersza skomponowano muzykę i w ten sposób powstała jedna z ulubionych pieśni ruchu komunistycznego. Szkoda, że niewielu spośród tych, którzy ją dziś śpiewają, wie, że jej autor, Gustaw Ehrenberg, był synem Aleksandra I, cara Rosji.

Gdy upadały kolejne powstania, szlacheccy przywódcy winę za klęski przypisywali ignorancji chłopstwa; liberałowie natomiast winili za nie konserwatyzm szlachty. Zwolennicy reform społecznych skłonni byli upatrywać w nacjonalistycznej konspiracji źródło zagrożenia dla własnych sukcesów i z niechęcią przyjmowali myśl, aby reformy odkładać, aż nadejdzie właściwy czas dla podjęcia skoordynowanej działalności politycznej. Radykalne ustawodawstwo społeczne powstań, od Uniwersału połanieckiego Kościuszki po dekrety uwłaszczeniowe z 1863 r., było nieodmiennie obalane, często wywołując wybuchy gwałtownej reakcji. Co więcej, w momentach kryzysów władze pilnie wykorzystywały sprawę reformy społecznej jako środek dla ponownego pozyskania sobie swoich niezadowolonych polskich poddanych. Równość wobec prawa w Księstwie Warszawskim, dekret o dzierżawie ziemi z 1823 r. w Wielkim Księstwie Poznańskim oraz reformy podejmowane w Prusach i w Austrii w latach 1848—50, a w zaborze rosyjskim w latach 1861 i 1864 umotywowane były w tym samym stopniu względami politycznymi, co szczerą troską o sprawy społeczne. Ukaz Aleksandra II z marca 1864 r. w sprawie, uwłaszczenia polskich chłopów celowo przewyższał zarówno ustępstwa poczynione wcześniej w całej Rosji, jak i te, które proponowały władze powstania styczniowego. Była to inicjatywa jawnie antynarodowa, która na następne trzydzieści lat skutecznie odwróciła uwagę wsi od polityki narodowej. (Patrz rozdz. XVI tomu II).

Podobne rozczarowanie czekało ruch narodowy, gdy pojawił się socjalizm i marksizm. Pierwsze polskie ugrupowanie socjalistyczne, „Proletariat” Ludwika Waryńskiego, założony w Warszawie w 1882 r., było wręcz obsesyjnie antynacjonalistyczne. Główna polska partia marksistowska, SDKPiL, czynnie przeciwstawiała się zjednoczeniu ziem polskich. Jej czołowi luminarze. Róża Luksemburg (Rosa Luxemburg), Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski i Karol Radek, większość swych sił oddali w służbę rewolucji w Niemczech i w Rosji. PPS, której początkowy „paryski” program kładł jednakowy nacisk na kwestie sprawiedliwości narodowej i społecznej, była bez przerwy rozrywana między nie dającymi się ze sobą pogodzić celami tych dwóch bliźniaczych spraw. Jak sam Piłsudski był zmuszony z żalem przyznać, nie dało się narzucić jednakowych priorytetów polityce społecznej i narodowej. Gdy w 1918 r. Piłsudski pojawił się na arenie politycznej jako przywódca Rzeczypospolitej

Polskiej, nie uważał się już za socjalistę.

Szereg dalszych konfliktów powstał w związku z rywalizacją poszczególnych ruchów narodowych. Liberałowie rosyjscy i niemieccy prowadzili działalność konspiracyjną przeciwko tym samym mocarstwom rozbiorowym. Pod koniec dziewiętnastego wieku Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Czesi i Żydzi byli krzywdzeni i prześladowani przez te same imperialistyczne rządy. Bezustannie dążono do podjęcia wspólnego działania przeciwko wspólnemu wrogowi. Celu tego jednak nigdy nie udało się osiągnąć. (Patrz Rys. B).

Rys. B. Sprzeczne roszczenia terytorialne różnych grup narodowościowych (ok. 1900)

Kapryśny romans Polaków z rosyjskimi dysydentami, bez przerwy zakłócany wzajemnymi pretensjami, skończył się wreszcie zerwaniem. Polskie ugrupowania patriotyczne z lat dwudziestych dziewiętnastego wieku utrzymywały ścisłe związki z dekabrystami. Między innymi Mickiewicz, karnie zesłany do Rosji, zaprzyjaźnił się z Puszkinem i innymi dysydentami z kręgów literackich. W 1831 r. uznano to za popularną demonstrację czci dla dekabrystów, co dodało Sejmowi hartu ducha do podjęcia akcji detronizacji cara. Ów piękny slogan „za waszą wolność i naszą” ukuto wszak dla wyrażenia przekonania, że rewolucja w Rosji i niepodległość w Polsce są konieczne dla obalenia caratu. W 1863 r. przekonano Hercena, aby zaczął wychwalać Polaków i zabiegać o zawarcie przymierza nie tylko z rosyjską organizacją „Ziemia i Wola”, ale także z emigracją włoską i węgierską.