Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Atak rozpoczął się 6 września o 4 nad ranem i trwał przez całe dwa dni. Paskiewicz liczył, że sama przewaga liczebności wojska i amunicji pozwoli mu przezwyciężyć samobójczą brawurę. Reduta została rozniesiona w perzynę, wraz z obrońcami i atakującymi, gdy pewien zdesperowany polski bohater rzucił płonącą zapałkę do składu z prochem. Na placu kościelnym na Woli ciało Sowińskiego, posiekane bagnetami, stało oparte o lawetę, niesamowicie wyprostowane na drewnianej nodze, jeszcze długo potem, gdy główna fala bitwy przetoczyła się w głąb miasta [268] Wydarzenie to stało się tematem powszechnie znanego poematu Słowackiego Sowiński w okopach Woli (w: Wiersze i poematy. Warszawa 1971, s. 57—59). . Warszawa skapitulowała o pomocy z 7 na 8 września, wśród łun płonących przedmieść, tłumów uchodźców i wzajemnych pretensji generałów ze Sztabu Generalnego. Krukowiecki i Prądzyński dostali się do niewoli.

Jeśli jednak chodzi o wojsko, powstanie bynajmniej nie zostało pokonane. Trzy oddzielne korpusy stały jeszcze w polu — łącznie 60 000 żołnierzy. Generał Ramorino na wschodzie, generał Różycki na południu i generał Rybiński w okopach wielkiej napoleońskiej fortecy w Modlinie — mogli bez trudu postawić wszystkie siły rosyjskie w pełnym pogotowiu. Ale duch walki został już złamany. Gdy w Warszawie przebito serce powstania, części jego ciała przestały funkcjonować.

Szeregi wojska topniały. Polityczni przywódcy, którym — jak Czartoryskiemu — udało się przeżyć, zbiegli do Galicji lub Prus. Ostatnie ognisko oporu w Zamościu skapitulowało 21 października. Najtragiczniejsze z polskich powstań trwało, od początku do końca, równe 325 dni.

Tragedia powstania listopadowego polegała na tym, że było ono w znacznej mierze niepotrzebne. W odróżnieniu od wydarzeń z lat 1794,1863 czy 1905, które były wynikiem systematycznego ucisku, wypadki z lat 1830—31 poprzedzone były okresem, w którym większość narodu polskiego cieszyła się większymi swobodami niż w jakimkolwiek innym okresie trwania rozbiorów. Inicjatorzy spisku działali bez poparcia ze strony kogokolwiek poza ich własnymi najbliższymi kręgami i bez żadnej określonej koncepcji na przyszłość. Gdyby ze strony carskiego rządu okazano im choć cień zrozumienia, wyłapano by ich jak zwykłą grupę amatorów i awanturników, po czym rozpatrzono by ich skargi.

Niestety, absolutna zatwardziałość cara, całkowita odmowa wszelkich rokowań i kompromisu, okazywany od początku brutalny upór wymagający bezwarunkowego poddania się — wszystko to zmieniło niewielki spisek w poważny konflikt. W 1830 roku naród polski nie miał w swoich szeregach żadnych wyjątkowo licznych rzesz „zapaleńców” czy „rewolucjonistów”. Nie okazywał też żadnych skłonności do popełnienia zbiorowego samobójstwa. Krańcowe postawy, jakie ujawniły się w trakcie powstania, były skutkiem sytuacji, w której rozsądnym ludziom nie dano szansy rozsądnego postępowania. To Mikołaj I zrobił czynnych rebeliantów nawet z prorosyjskich konserwatystów w rodzaju Adama Czartoryskiego. To rząd rosyjski sprowokował właśnie te reakcje, których rzekomo starał się uniknąć. To carat dostarczał pożywki negatywnym wartościom polskiego nacjonalizmu.

W wyniku powstania nastąpiło usztywnienie postaw we wszystkich obozach. W Rosji, gdzie nic nie wiedziano o polskich próbach ugody, Polaków przeklinali zarówno reakcjoniści, jak i dysydenci. Siedząc w swojej oficjalnej placówce poselstwa rosyjskiego w Monachium, Fiodor Tiutczew napisał odę pochwalną:

Oburzenie było powszechne. Lojalni poddani rosyjscy czuli się równie dotknięci, co intelektualiści, którzy uważali, że Polacy dostarczyli Mikołajowi I doskonałego pretekstu do zdławienia wszelkich reform w Rosji. Wszystkich zaś rozpłomieniał pożar krytyki, jaka wybuchła w Europie Zachodniej. Aleksander Puszkin stworzył ostrą odpowiedź Oszczercom Rosji: