Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Kary wymierzano w sposób dotkliwy i systematyczny. Wszystkich polskich oficerów, którzy odbywali służbę podczas powstania, automatycznie zdegradowano i — mimo oficjalnej amnestii — deportowano. Szeregowców wcielono do pułków rosyjskich stacjonujących na Kaukazie; środki te zastosowano wobec około 100 000 żołnierzy. We wszystkich okręgach zainstalowano trybunały polowe, których zadaniem było przeprowadzenie śledztwa w sprawie ludności cywilnej. Majątki szlachty zamieszanej w powstanie objęto konfiskatą. Sekwestracji poddano na terenie Królestwa około 2540 majątków dworskich, co stanowiło niemal 10%; na terenie Litwy zaś — około 2890. Urzędników państwowych zwolniono z zajmowanych stanowisk. Czynnych uczestników powstania skazano, wraz z rodzinami i współtowarzyszami, na zesłanie na roboty do Rosji. Tak zwani „kantoniści”, czyli członkowie rodzin powstańców skazanych in absentia, musieli za nich ponieść karę. W ten sposób zesłano kolejne 80 000 Polaków. Około 254 przywódców politycznych i wyższych oficerów skazano na śmierć. Mijały lata, nim nieskończone sznury wozów z zesłańcami, z których dobiegało dzwonienie łańcuchów i jęki skazańców, docierały wreszcie do oddalonego o kilka tysięcy mil celu w sercu Syberii. W przypadku księcia krwi Romana Sanguszki car osobiście dopilnował, aby skazany oficer odbył całą tę straszliwą podróż pieszo. Ziemię, majątek i urzędy należące do skazanych rozdzielono pomiędzy lojalnych poddanych cara lub — częściej — przybyszów z Rosji. Około 10 000 Polaków opuściło kraj z własnej woli, tworząc przyszły trzon „Wielkiej Emigracji”. Na pozostałą ludność nałożono karne podatki i odszkodowania wojenne, sięgające łącznie sumy 2 milionów rubli. W Królestwie zainstalowano na koszt Polski liczne oddziały wojsk okupacyjnych, a ludność została zatrudniona przy budowie sieci potężnych fortyfikacji.

Ducha carskich zarządzeń oddaje skrupulatna drobiazgowość w wyliczaniu wszystkich żądań władcy:

Nakazać przeprowadzenie w Warszawie przeszukania w celu odnalezienia wszystkich flag i sztandarów naszego byłego polskiego wojska i przysłać je do mnie. Odnaleźć również te, które zdobyto na nas, i przesłać je komisarzowi. Wszystkie przedmioty związane z rewolucją na przykład szablę i szarfę Kościuszki — należy skonfiskować i przesłać tutaj, do Soboru Przeobrażenskiego. Należy również zabrać z kościołów wszystkie sztandary. Znajdźcie mi wszystkie mundury zmarłego cara, wraz ze wszystkimi przedmiotami, które były jego osobistą własnością. Zabrać trony i wszelkie z nimi związane przedmioty i przekazać je do Brześcia. Po pewnym czasie wydać generałowi Bergowi polecenie wyznaczenia kompetentnej osoby, która zajmie się oceną, pakowaniem i wysyłką do Brześcia zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej oraz zbioru medali, jak również biblioteki Societe des Belles Lettres. Jednym słowem, stopniowo usuwać wszystko, co ma jakąś historyczną lub narodową wartość, i dostarczać to tutaj; także flagę z Zamku Królewskiego. Nakazać opieczętowanie archiwów i banku (…) [277].

Klęska powstania oznaczała kres konstytucji. Postanowienia podjęte w tym względzie przez kongres wiedeński zostały zawieszone. Teoretycznie konstytucję z 1815 roku zastąpił Statut Organiczny — dokument wydany przez rząd 14 lutego 1832 roku. Ale i jego również nie przestrzegano. W praktyce Królestwem rządził dekret wojskowy. Wszystkie prawa obywatelskie zawieszono z wyjątkiem tych, które przyznawano z łaski cara. Zlikwidowano wojsko, sejm, uniwersytety i wszystkie szkoły wyższe. Nie było już żadnych wydarzeń politycznych wartych odnotowania.

Powstanie stało się dla Świętego Przymierza okazją do umocnienia własnej pozycji na arenie międzynarodowej. Encyklika papieska z 1832 roku Cum primum otwarcie potępiła powstanie, chwaląc cara za jego stłumienie. W 1833 roku zakończona niepowodzeniem wyprawa niezmordowanego Zaliwskiego w głąb Królestwa Galicji zachęciła mocarstwa rozbiorowe do synchronizacji planów. Na konferencji w Münchengratz w Czechach przedstawiciele Rosji i Austrii powzięli postanowienia dotyczące wspólnych akcji w celu likwidowania ewentualnych przyszłych kłopotów w Polsce. Prusacy nie zwlekali z przyłączeniem się do tego przymierza [278].

Przez blisko trzydzieści lat Królestwo Kongresowe nie miało nic prócz nazwy. Póki żyli Mikołaj i Paskiewicz, nie było nadziei na żadne ulgi. Istniejące jeszcze polskie instytucje po kolei rozwiązywano. W 1837 roku polskie województwa zastąpiono dziesięcioma rosyjskimi guberniami. W 1839 zawieszono działalność Komisji Oświecenia Publicznego. Wszystkie podlegające jej szkoły przekazano pod bezpośredni nadzór Ministerstwa Oświaty w Petersburgu. W 1841 roku Bank Polski utracił prawo emisji; polski złoty został wycofany z obiegu i zastąpiony rublem. W 1847 roku zniesiono kodeks napoleoński, a na jego miejsce wprowadzono rosyjski kodeks karny. W 1849 roku, ku wielkiej dezorientacji ogółu ludności, polski system miar i wag z 1818 roku zastąpiono systemem obowiązującym w carskiej Rosji; mila, łokieć, włóka (16,8 ha), korzec i cetnar (kwintal) musiały ustąpić wiorście (dwie trzecie mili), arszynowi (71,12 cm), dziesięcinie (l0 925 m2), czetwierti (209,9 l) i pudowi (16,8 kg). Praktycznie rzecz biorąc, Kongresówka umarła. Próby jej ożywienia w latach 1861—64 przyniosły tylko kolejny atak gwałtownych i, jak się okazało, tym razem śmiertelnych konwulsji.

Tymczasem więźniowie i uchodźcy znosili swój los, jak potrafili najlepiej. Wielu nie dożyło amnestii ogłoszonej w 1855 roku z okazji rozpoczęcia panowania nowego władcy. Wincenty Niemojowski zmarł w 1834 roku w drodze na Ural. Krzyżanowski umarł na Syberii w 1839 roku. Łukasiński przeżył, ale nie został objęty amnestią; ślepy i zakuty w łańcuchy, należał do grupy więźniów, których wielki książę Konstanty ewakuował w grudniu 1830 roku z Warszawy. Umarł wreszcie w 1868 roku w twierdzy w Schlusselburgu, po czterdziestu sześciu latach przeżytych w absolutnej ciemności — ostatni tragiczny symbol umarłego Królestwa Polskiego.

Pod koniec ery napoleońskiej jedynym miastem dawnej Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Litwy, które mogło sobie rościć prawa do statusu wolnego miasta, był Gdańsk. Do roku 1793 cieszył się szerokimi swobodami miejskimi, w latach 1807—15 zaś został, pod auspicjami Francji, niezależną Rzecząpospolitą. Jego z gruntu niemieccy mieszkańcy obawiali się i nienawidzili narzucanych im tradycyjnie pruskich rządów, przeciw którym w 1797 otwarcie się zbuntowali. Na kongresie wiedeńskim politycy rozważyli ten wzgląd i w swej mądrości nadali status wolnego miasta nie Gdańskowi, lecz Krakowowi. Wbrew żarliwym prośbom mieszkańców Gdańsk został ponownie przyłączony do Prus.

O ile wiadomo, jedynym pragnieniem krakowian w tym czasie było ponowne połączenie się z polskim społeczeństwem, którego ich przodkowie byli niegdyś niekwestionowanymi przywódcami. Ale każdą próbę takiego prostego rozwiązania uniemożliwiała wzajemna rywalizacja mocarstw rozbiorowych. Austria, do której Kraków należał od trzeciego rozbioru w 1795 roku do czasu aneksji miasta przez Księstwo Warszawskie w roku 1809, nie miała ochoty patrzeć, jak przechodzi on w sferę rosyjskich wpływów w Królestwie Kongresowym. Rosjanie nie mieli ochoty patrzeć, jak wraca do Austrii. Prusom wystarczało przyglądać się kości niezgody dzielącej ich dwóch rywali. Wobec tego, na mocy traktatu z 3 maja 1815 roku, Kraków został Wolnym Miastem. W sposób dość niejednoznaczny miał być „wolny, niepodległy i neutralny”, a jednocześnie pozostawać „pod opieką” trzech mocarstw. Polacy znali go powszechnie pod nazwą Rzeczypospolitej Krakowskiej. Konstytucja — oparta na konstytucji Królestwa Kongresowego z 1815 r., przy której współpracował książę Adam Czartoryski — została przygotowana przez Komisję przysłaną do Krakowa przez dwory opiekuńcze. Zaczęła obowiązywać w 1818 roku, zapewniając Rzeczypospolitej istnienie wszystkich instytucji liberalnego ustroju parlamentarnego. Niższa izba sejmu, tzw. Zgromadzenie Reprezentantów, złożona z 41 członków, miała się zbierać co roku; była wybierana przez uprawnioną do głosowania męską część ludności i do niej należała działalność ustawodawcza. Izba wyższa, tzw. Senat Rządzący, składała się z trzynastu wybieralnych senatorów, w tym po dwóch przedstawicieli Uniwersytetu Jagiellońskiego i Kurii Biskupiej. Należało do niej sprawowanie władzy. Prezes senatu, a zarazem prezydent miasta, miał pełnić swój urząd przez trzy lata. Mianowanie prezydenta oraz decyzje w zakresie władzy wykonawczej wymagały poparcia trzech rezydentów — austriackiego, rosyjskiego i pruskiego. Teren miasta, który liczył 1164 km2 oraz obejmował trzy niewielkie miasta — Chrzanów, Trzebinię, Nową Górę — i 244 wsie, rozciągał się na długość 50 kilometrów wzdłuż brzegu Wisły. Ludność, licząca w 1843 r. ponad 145 000 mieszkańców, składała się w ok. 80% z katolików i w ok. 20% z Żydów. Milicja, dowodzona przez 11 oficerów, mogła w razie potrzeby wystawić 500 pieszych i 50 konnych. Na zachodzie Rzeczpospolita graniczyła z pruskim Śląskiem, na pomocy granica z Królestwem Kongresowym przebiegała w pobliżu Miechowa, na południu zaś — biegła brzegiem Wisły, oddzielając Kraków od austriackiej Galicji. Mieszkańców chroniły formalne gwarancje wolności obywatelskiej i osobistej, gospodarkę zaś — zasada wolnego handlu i brak ceł zewnętrznych [279].