Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Wśród Polaków klęska powstania stała się przyczyną największego w historii narodu wybuchu uczuć narodowych i rozkwitu twórczości literackiej. Oto katastrofa, której rozmiary godne były talentów pokolenia romantyków. Natomiast zwykli ludzie po prostu płakali z frustracji i wściekłości. Fryderyk Chopin wyjechał z Warszawy zaledwie na trzy tygodnie przed wybuchem powstania. W Boże Narodzenie jadł świąteczną kolację w jednej z wiedeńskich restauracji, wściekając się na rozmawiających przy sąsiednim stoliku gości, z których jeden powiedział: „Bóg popełnił błąd, stwarzając Polaków”. Na co drugi odparł: “Ja! In Polen ist nichts zu holen” („Z Polski nie bierze się nic dobrego,,). Listy Chopina do rodziców kipiały od nieopanowanego gniewu. Wiadomość o upadku Warszawy w sierpniu zastała go w Stuttgarcie:

…Pisałem poprzednie karty, nic nie wiedząc, że wróg w domu! — Przedmieścia zburzone — spalone — Jaś! — Wiluś na wałach pewno zginął (…). O Boże, jesteś ty! Jesteś i nie mścisz się!

— Czy jeszcze ci nie dość zbrodni moskiewskich — albo — alboś sam Moskal! Mój biedny Ojciec — Mój poczciwiec — może głodny, nie ma za co matce chleba kupić! Może siostry — może uległy wściekłości rozhukanego łajdactwa moskiewskiego! (…) Moskal panuje światu? Ach, czemuż choć jednego Moskala zabić nie mogłem! [271]

W innych miejscach Europy panowało podobne uczucie bezradności. Ci, których nie obchodził los Polski, zachowywali milczenie. Niewielu, którzy nawo—

ływali do czynu, dręczyły wyrzuty sumienia. We Francji Casimir Delavigne, na przykład, szybko musiał zmienić front:

W Niemczech powszechne współczucie dla Polaków i obawa przed Rosją znalazły wyraz w fali popularnych Polenlieder :

W Wielkiej Brytanii, podobnie jak w Stanach Zjednoczonych, liberalna opinia publiczna kipiała oburzeniem. Powstanie listopadowe w Polsce wyzwoliło pierwszą z wielu fal rusofobii, które kilkakrotnie miały zalać Anglosasów na przestrzeni XIX wieku. Poeta Thomas Campbell i lord Dudley Stuart założyli w Szkocji Literackie Towarzystwo Przyjaciół Polski. W lipcu 1833 roku w brytyjskiej Izbie Gmin poseł J. Cutler Fergusson, uzbrojony w informacje przekazane mu przez Hotel Lambert, rozpoczął najważniejszą z kilku debat poświęconych sytuacji Polski. Lord Morpeth przedstawił historyczną rolę Polski. Nonkonformista Spurgeon oraz poseł żydowski Goldsmid złożyli hołd polskiej tradycji tolerancji religijnej. Daniel O’Connell potępił cara, nazywając go „łotrem”. Thomas Attwood napiętnował bierną postawę rządu brytyjskiego. Izba jednogłośnie podjęła uchwałę potępiającą postępowanie Rosji. Ale nie uczyniono nic więcej. Thomas Campbell przypomniał swój poemat, z którego na ogół pamięta się tylko jedną linijkę: „Wolność z bólu jękła, gdy legł Kościuszko” [274].

Inny zły poeta, nazwiskiem Antrobus, przepraszając za niedostatki swego

„poetyckiego wylewu uczuć”, skomponował przydługawą Odę na krzywdy Polski, której szczere w swej wymowie wersy stanowiły trafny zapis nie wyrażonego słowami oburzenia licznych sympatyków Polski:

Odmienne opinie popłynęły jedynie z dwóch źródeł. Kilku posłów zaprotestowało przeciwko bezsensownemu wyrażaniu uczuć podżegających do czynu, skoro ludzie tak postępujący nie mieli najmniejszego zamiaru czynem dorównać własnym słowom. Richard Cobden natomiast samotnie protestował przeciwko panującej rusofobii, wychodząc z założenia, że los Polski jest „zwycięstwem sprawiedliwości”. W pracy o Rosji, wydanej w 1835 roku, wywodził, że katastrofy, jakie stały się udziałem Polski, „przytrafiają się jedynie zaniedbanym, podupadłym, nie zorganizowanym, ciemnym i pozbawionym uczuć religijnych społeczeństwom oraz ich anarchicznym rządom”. Wychwalając dobrobyt Prus i perspektywy rozwiniętego handlu między Rosją i Anglią, utrzymywał jednocześnie, że polskie powstanie wywołała rozwiązła szlachta, podejmując desperacką próbę odzyskania dawnych przywilejów. Jak wielu jego spadkobierców i następców w łonie radykalnej lewicy, ów apostoł liberalizmu rodem z Manchesteru tak gorliwie starał się zademonstrować swóją błyskotliwą umiejętność analizy społecznej, że pokusił się o zapisanie na swym koncie taniego zwycięstwa, atakując bezbronny obiekt, odległy od granic jego kraju. Czyniąc to, wypowiedział jedne z najokrutniejszych słów, jakie kiedykolwiek zostały wymierzone przeciwko Polsce. Jak wielu współczesnych zachodnich liberałów, dążąc do zdyskredytowania stanowiska przeważającego w jego własnym kraju, dał się zapędzić na śmieszne pozycje kogoś, kto usprawiedliwia despotyczne posunięcia obcego autokraty, co w gruncie rzeczy stanowiło dokładną antytezę postawy, jaką naprawdę reprezentował [276].

Zemsta Rosji spadła dotkliwymi ciosami na barki pokonanych polskich prowincji. Paskiewicz — noszący teraz tytuł „książę Warszawy” — w pełni zasłużył sobie w Królestwie na powszechniej używany tytuł „psa z Mohylewa”. Wypróbowane okrucieństwa generała Michaiła Murawjowa (1796—1866) na Litwie w pełni usprawiedliwiały jego przydomek „wieszatiel”. Ponieważ podczas powstania dekabrystów stracono spiskowca o tym samym nazwisku, generał zadawał sobie szczególny trud, aby wyjaśnić, że „nie należy do tych Murawjowów, którzy pozwalają się wieszać, lecz do tych, którzy wieszają sami”.