Уладзімір Бутрамееў - Вялікія і славутыя людзі зямлі Беларускай

Калі пасля забойства Міндоўга, Таўцівіла і Траняты ў Вялікім княстве пачалося безуладдзе, Войшалк памяняў адзенне манаха на вайсковыя даспехі. У кароткі час ён з'яднаў вакол сябе сілы, верныя Новагародку, і з дапамогай саюзнікаў з Галіцкага княства і з Полацка ўзяў уладу ў свае рукі. Войшалк выгнаў з Вялікага княства забойцу Міндоўга — Даўмонта. Той уцёк у Пскоў і доўгі час узначальваў пскоўскае войска і неаднойчы нападаў на беларускія землі. Войшалк перамог усіх ворагаў і аднавіў уладу князя, не даў загінуць маладой дзяржаве.

Пасля гэтага ён зноў пайшоў у манастыр. Правы на велікакняжацкі прастол ён аддаў мужу сваёй сястры — галіцкаму князю Шварну (Свараміру) Данілавічу. Родны брат Шварна Леў Данілавіч пакрыўдзіўся за гэта і ў спрэчцы забіў Войшалка.

Так у забойствах, унутраных і знешніх войнах нараджалася Вялікае княства. У гэтым няма нічога дзіўнага. Такі быў тады час, так складвалася і гісторыя суседняй Русі, і гісторыя заходнееўрапейскіх дзяржаў, напрыклад, Францыі ці Англіі. Для сярэднявечча гэта было звычайнай з'явай. Міндоўг і Войшалк увайшлі ў нашу гісторыю як князі, што сталі каля падмурка дзяржавы, якую праславіць потым імя заснавальніка новай княжацкай дынастыі — Гедзіміна.

ВІЦЕНЬ— вялікі князь Вялікага княства з 1293 г. Памёр ў 1316 г.

ГЕДЗІМІН— вялікі князь Вялікага княства з 1316 г. Нарадзіўся каля 1275 г. Памёр ў 1341 г.

АЛЬГЕРД— вялікі князь Вялікага княства з 1345 г. Нарадзіўся ў 1296 г. Памёр ў 1377 г.

Князь Гедзімін стаў заснавальнікам новай княжацкай дынастыі, другой у гісторыі беларускіх зямель дзяржавы — Вялікага княства.

Пасля смерці Войшалка, сына Міндоўга, пачалася барацьба за ўладу. Карона князя на нейкі час дасталася аднаму з літоўскіх князёў — Трайдзену. Ён здолеў перамагчы суседзяў, навесці парадак унутры дзяржавы. Але Трайдзен застаўся язычнікам. Ён быў чужы і варожы да асноўнай часткі насельніцтва Княства. Таму пасля яго смерці зноў настала безуладдзе.

Аб'яднаў і ўмацаваў краіну новы князь — Віцень. Паводле падання, ён быў сынам Лютавера. Адзін з летапісаў паведамляе, што Віценя паклікалі да сябе жыхары Полацка. Там тады княжыў нашчадак Таўцівіла, які ахрысціўся па каталіцкім абрадзе. Пры ім у Полацку з'явіліся каталіцкія манахі. Гэты князь наладзіў дружалюбныя адносіны з нямецкімі рыцарамі-крыжакамі і нават пайшлі чуткі, што перад смерцю ён перадаў уладу крыжакам. Вось тады гараджане і звярнуліся да Віценя.

Віцень загадаў разбурыць касцёл, выгнаць каталіцкіх манахаў і разграміў нямецкіх рыцараў-крыжакоў. Барацьба з нямецкімі захопнікамі стала галоўнай справай яго жыцця. У войску Віценя было шмат літоўскай знаці, якая служыла яшчэ Трайдзену. Многія з іх прыхільна ставіліся да немцаў. Віцень жорстка пакараў усіх здраднікаў. У часы праўлення Віценя праславіўся выдатны палкаводзец таго часу — Давыд Гарадзенскі. Калі крыжакі накіраваліся да сталіцы Вялікага княства — Новагародка, войскі пад кіраўніцтвам Давыда Гарадзенскага ўшчэнт разграмілі іх.

Пасля Віценя вялікім князем стаў яго брат Гедзімін. Гісторыкі не могуць дакладна вызначыць, хто былі Віцень і Гедзімін па паходжанні. Адны кажуць, што яны сыны ўпамянутага князя Лютавера. Калі гэта так, то і Гедзімін і Віцень славяне. Другія гісторыкі сцвярджаюць, што яны продкі літоўскіх князёў. Трэція ўпэўнены, што Віцень і Гедзімін выйшлі з асяроддзя смаленскіх князёў. Чацвёртыя даказваюць, што яны нашчадкі полацкіх князёў, якія малалетнімі былі сасланы ў Канстанцінопаль.

Як бы там ні было, менавіта Гедзімін даў імя новай княжацкай дынастыі Вялікага княства і менавіта пры ім яно сапраўды стала вялікім. Гедзімін нанёс шэраг удараў па нямецкіх рыцарах, пасля якіх крыжакі ўжо не асмельваліся нападаць на беларускія землі. Вялікае княства заключыла саюз з Польшчай. Сыны Гедзіміна княжылі на Валыні і нават у Ноўгарадзе. Смаленск і Кіеў прыслухоўваліся да патрабаванняў Гедзіміна.

Гедзімін увайшоў у гісторыю яшчэ і таму, што перанёс сталіцу Вялікага княства з Новагародка ў заснаваны ім горад Вільню. З тае пары гэты цудоўны горад на некалькі сотняў гадоў стаў цэнтрам беларускай дзяржавы.

Умацаваўшы сваю ўладу, Гедзімін афіцыйна абвясціў сябе вялікім князем. Карона Гедзіміна — шапка Гедзіміна — стала галоўнай велікакняжацкай рэгаліяй. Ёй потым каранаваліся ўсе вялікія князі Вялікага княства. У гісторыі беларускіх зямель яна мае такое ж сімвалічнае значэнне, як і шапка Манамаха ў гісторыі Расіі.