Іван Дэйніс - Полацак у часы вайны 1941-1945 гг.

Супрацоўнікі гарадзкіх, абласных, раённых арганізацыяў, працоўныя і службоўцы прадпрыемстваў, а таксама ўсё гарадзкое насельніцтва, атрымлівалі карткі. На карткі выдавалася пэўная норма прадуктаў, некаторыя зь якіх прывозіліся нерэгулярна. Кіраўнікі атрымлівалі «літарныя» нормы, таксама розныя, у залежнасьці ад займанае пасады. У сталовай існаваў адмысловы пакой, дзе палуднавалі асобы, што мелі «літарныя» карткі. У выпадку накіраваньня па справах у іншы горад, яны здавалі свае харчовыя карткі і на гэты час атрымлівалі «рэйсавую» картку, паводле якой можна было харчавацца ў сталовай іншага гораду, альбо набыць там прадукты. Першыя месяцы пасьля вызваленьня гораду рынак быў надта бедным, мала было харчовых тавараў і пакупнікоў, пры гэтым кошты былі казачнымі, прыкладам кіляграм сьвінога тлушчу каштаваў 1000 руб. Але з стварэньнем вобласьці і вяртаньнем жыхароў гандаль ажывіўся, прывоз прадуктаў павялічыўся, шмат пачало прыязджаць «заходнікаў» на сваіх конях. Кошты пачалі падаць і харчы сталіся даступнымі для насельніцтва. На рынку можна было купіць зерне, муку, крупы, малочныя прадукты, мяса, яйкі, тытунь, фрукты, грыбы і г. д. Але дарагоўля ваеннага часу заставалася, грошы моцна абясцэніліся, акрамя гэтага хадзіла шмат фальшывых «трыццатак» нямецкага вырабу. З фармаваннем вобласьці адчыніліся харчовая і прамтаварная крамы ў Мікалаеўскім саборы за алтаром. Зьявіліся зачыненыя разьмеркавальнікі, пакупнікоў прымацоўвалі да крамаў на падставе картак. Да кастрычніцкіх сьвятаў 1944 г. выдалі добрую норму звыш ліміту, а па «літарных» картках — па літру неачышчанага сьпірытусу. На карткі выдаваліся таксама прадукты, якія атрымлівалі з ЗША, Канады, Аргентыны ды іншых амэрыканскіх краінаў. Выдавалі яйкавы парашок, сухое малако, кансэрваваную каўбасу, сьвіную тушонку, мясныя кансэрвы, кансэрваванае малако, цукар, цыгарэты, жуйную гумку, калі хто атрымліваў скрынку зь дзённым рацыёнам жаўнера. Акрамя таго для разьмеркаваньня праз прафсаюзныя арганізацыі паступала былая ва ўжытку вопратка (сукенкі, гарнітуры, паліто, абутак і г. д.) з ЗША і Ангельшчыны, сабраная грамадзянамі гэтых краінаў для жыхароў пацярпелых раёнаў нашае краіны. У нашых крамах выдавалі абутак, вопратку, бялізну па асобных квітках, што разьмяркоўваліся праз прафсаюзныя арганізацыі. Наагул з вопраткай і абуткам у нас было вельмі цяжка. Шмат хто насіў вопратку, пераробленую з трафэйнае або савецкае вайсковае ўніформы.

З 1-га верасьня 1944 г. аднавілі працу школы № 1, 2 і 3, а таксама чыгуначная ў Грамах. Увосень пачала працаваць пэдвучэльня, а ўвесну 1945 г. — лястэхнікум, які мне выпала аднаўляць. У 1945 г. пачалі працаваць школы музычная і мэдсёстраў (цяпер мэдвучэльня). Супраць цяперашняга гатэлю і рэстарану «Дзьвіна» увосень 1944 г. быў адчынены тэлеграфны, тэлефонны, а таксама радыёвузел, карацей кажучы, пошта. Яна займала двухпавярховы дом, пакуль не збудавалі сучасны вузел сувязі. Абласным кіраўніком сувязі быў Парфянчук. Каб забясьпечыць горад лесам і палівам была ўведзеная працоўная конная павіннасьць. Шмат «заходнікаў» з коньмі былі накіраваныя на нарыхтоўкі драўніны ў лясах Полацкага, Расонскага і Ветрынскага раёнаў. Дзеля дапамогі будтрэсту ў заходніх раёнах вобласьці былі завэрбаваныя работнікі, для якіх часова ў памяшканьні лястэхнікуму быў адчынены інтэрнат. На мурах дамоў у 1944 г. пачалі зьяўляцца лёзунгі: «Адновім з попелу наш родны горад», «Зробім наш горад яшчэ прыгажэйшым» і г. д. Ладзіліся нядзельнікі і суботнікі дзеля ачышчэньня гораду ад завалаў, разборкі будынкаў, што падлягалі разбурэньню. Працавала камісія, якая замацавала частку будынкаў, што падлягалі аднаўленьню, за ўстановамі і школамі, а астатнія належыла разбурыць. У вельмі цяжкім стане была сельская гаспадарка ўсходніх раёнаў Полацкае вобласьці. У выніку карных экспэдыцыяў у гэтых раёнах, эвакуацыі ацалелых жыхароў у Летуву ды Латвію, люду ў вёсках было вельмі мала, бальшыня вёсак была спаленая, людзі жылі ў землянках, быў жудасны голад, амаль не засталося скаціны і птушкі. Для правядзеньня сяўбы ўвесну 1945 г. было мабілізаванае ўсё, што магчыма. Былі адноўленыя калгасы, дзяржава пазычыла ім насеньне, як збожжа, гэтак і бульбы. Але шмат калгасаў ня мелі транспарту для вывазу пазыкі. Калгасьнікі на сваіх плячах у мяхах несьлі зерне, каб пасеяць. З тылу была дасланая нейкая колькасьць жывёлы (кароў, коней і інш.), якіх разьмеркавалі па калгасах. Не было трактарыстаў, былі цяжкасьці з палівам і машынным алеем. На дапамогу калгасам пасылалі гараджанаў: работнікаў, службоўцаў, навучэнцаў. У шмат якіх калгасах частка зямлі апрацоўвалася рыдлёўкамі, альбо самі запрагаліся ў плуг, то бок аралі на людзях, а дзе былі каровы, дык на іх. Адным словам, рабілася ўсё, каб засеяць як мага больш зямлі. Земля за часы вайны была зьнясіленая, частка пачала зарастаць лесам, хмызамі, на шматлікіх палетках заставаліся міны. У заходніх раёнах вобласьці варункі былі іншымі, у большасьці жыхароў быў статак, коні і насеньне, гаспадаркі ўсе былі аднаасобныя, то бок хутарскія [17] Гэткі стан сельскай гаспадаркі ўсходніх раёнаў быў выкліканы ня толькі нягодамі вайны, але і сацыялістычнай сыстэмай гаспадараньня ў падсавецкай Беларусі. . Хто пацярпеў ад вайны (пагарэў, не было насеньня і г. д.), тым дапамагалі апрацаваць зямлю і насеньнем. Зь вяртаньнем насельніцтва на свае месцы пачаліся пошукі закапанай маёмасьці, збожжа, кінутага статку, вазоў, сельскагаспадарчага інвентару і г. д. Шмат закапанае маёмасьці не знайшлі, бо паліцыянты, немцы, а месцамі і суседзі, што засталіся, драцінамі дасьледвалі зямлю ля хатаў і забіралі сабе адшуканае. Некаторыя знаходзілі сваіх кароваў у іншых вёсках ці ў горадзе ў іншых людзей, і калі тыя не аддавалі іх дабраахвотна, дык вярталі ўсё праз суд. Народныя суды ў першыя месяцы галоўным чынам займаліся разборам гэтых спрэчак з-за скаціны і маёмасьці. У горадзе народнай судзьдзёй была Прохарава. Казалі, што некаторыя сяляны з Жарцаў, Палаты ды іншых навакольных вёсак, калі жыхары ўцяклі з Полацку, езьдзілі ў горад, каб разжыцца кінутай маёмасьцю. У горадзе здараліся выпадкі рабункаў на вуліцах, а ў заходніх раёнах пачалі дзейнічаць банды, што нападалі на савецкіх і партыйных працаўнікоў, камсамольцаў, работнікаў сельсаветаў і каапэратараў. Зь імі ворганы мусілі весьці жорсткую і працяглую барацьбу. Напужаныя бандытамі жыхары хавалі іх, удзень жа тыя працавалі на сваіх хутарах і мелі выгляд міралюбных земляробаў [18] Апошнія сутыкненьні ворганаў дзяржбясьпекі з аддзеламі антысавецкага супраціву зафіксаваныя ў 1952 г., цалкам супраціў ліквідаваны ў 1954 г. .