Станіслаў Акіньчыц: Залаты век Беларусі

Да часоў Рэфармацыі адносіцца ўзьнікненьне паняцьцяў, якія сёньня вядомыя як агульначалавечыя каштоўнасьці. Свабода сумленьня, свабода слова, права на жыцьцё, права на адукацыю і многія іншыя сягаюць сваімі каранямі ў XVI стагодзьдзе.

Нельга не заўважыць уплыву Рэфармацыі і на нацыянальнае разьвіцьцё народаў. Кожны раз прыняцьцё ідэяў Рэфармацыі суправаджалася нацыянальным уздымам, вяло да незалежнасьці, як у выпадку Галяндыі ці Швэцыі, або падымала нацыянальную культуру, мову на дзяржаўны ўзровень, як гэта было ў Нямеччыне, Францыі, Англіі. Адным з прынцыповых патрабаваньняў рэфарматараў заўсёды было патрабаваньне шырокага ўжываньня роднай мовы.

Можна з упэўненасьцю сказаць, што тое грамадзтва, у якім мы сёньне жывем, тая культура, тая тэхніка, якія нас атачаюць, сталі тым, чым ёсьць, дзякуючы Рэфармацыі. Рэфармацыя распачала працэсы, якія зьмянілі сьвет, менавіта яна стала пачаткам пэрыяду, названага гісторыкамі Новым Часам.

Вялікі рух Рэфармацыі, які ахапіў у XVI стагодзьдзі Эўропу, не абмінуў і Вялікае Княства Літоўскае, беларускую дзяржаву, пачаткі якой губляюцца ў трывожным XIII стагодзьдзі. У 1242 годзе тумэны Бату-хана ператварыўшы ў пустыню Ўладзіміра-Суздальскую Русь, прайшлі вогненым катком праз Кіеўшчыну, Валынь, Паўднёвую Польшчу і Вэнгрыю, пакідаючы пасьля сябе папялішчы гарадоў і зарастаючыя маладым лесам палі. У гэтай сытуацыі беларускія княствы, якіх не закранула яшчэ татарская навала, пачалі аб'ядноўвацца. Цэнтрам новага дзяржаўнага ўтварэньня стала Літва, пушчанскі край ў ваколіцах Наваградка, дзе ўжо даўно жылі разам, то ваюючы, то сваячачыся, славяне і балты. Каля 1250 г. Міндоўг, абраны наваградзкім князем, пашырыў сваю ўладу аж да Менску. Здольны дыплямат і мудры ваявода, у 1253 г. ён быў каранаваны ў Наваградку папскім легатам, і такім чынам нэўтралізаваў небясьпечнага ворага на паўночным захадзе - Тэўтонскі ордэн. Зьяўленьне магутнай улады ў Верхнім Панямоньні занепакоіла суседзяў, і празь некалькі гадоў да межаў Беларусі пацягнуліся незьлічоныя татарскія орды хана Бурундая. Перш чым ісьці на Наваградак, Бурундай запатрабаваў пад пагрозай вайны Галіцка-Валынскаму княству зруйнаваць усе ўмацаваньні вакол гарадоў, і князю Даніле Галіцкаму прыйшлося зрабіць гэты самагубчы крок, бо хто ж мог супрацьстаяць татарам. Але паход Бурундая на Літву (так у старажытнасьці называлі беларускія землі) не прынёс Ардзе перамогі. Спустошыўшы Случчыну і Наваградчыну, Бурундай ня змог падпарадкаваць беларускія княствы і адыйшоў назад у прычарнаморскія стэпы. З тых часоў засталіся ў народзе паданьні пра бітвы з татарамі пад Койданавым і Магільным.

Пасьпяхова адбіўшы татараў, наваградзкае княства пачало падпарадкоўваць сабе балцкія плямёны ўздоўж Вільлі, і прэтэндаваць на Жамойць, змагаючыся пры гэтым з Тэўтонскім ордэнам. Адначасова шляхам дамовы «Старыны ня рухаем, навіны ня ўзводзім» да Наваградку далучыліся Полацак, Віцебск, Тураў, Пінск. Новая дзяржава, якая атрымала назву Вялікае Княства Літоўскае, ад самага пачатку карысталася наваградзкім гербам Пагоня - на чырвоным полі срэбны вершнік з узьнятым мячом. На беларускіх землях «пагоняй» называлася скліканьне баярства на вайну, усеагульнае апалчэньне.

У першай палове XIV стагодзьдзя Вялікае Княства Літоўскае аб'яднала практычна ўсю Беларусь і частку Жамойці, пастаянна адбіваючы напады крыжакоў з захаду і поўначы і татараў з усходу і поўдня. У 1323 годзе вялікі князь Гедзімін перанёс сталіцу дзяржавы з Наваградку ў Вільню і пачаў будаваць мураваныя замкі ў паўночна-заходняй Беларусі (у Вільні, Наваградку, Лідзе, Мядзелі), каб супрацьстаяць крыжацкім нападам. Ягоны сын, Альгерд, у 1362 годзе разьбіў татараў у бітве каля ракі Сінія Воды і вызваліў з-пад іхняй улады ўкраінскія землі - Кіеўшчыну, Валынь і Падольле, паклаўшы пачатак заняпаду Залатой Арды. Вялікае Княства Літоўскае стала адной з найвялікшых і адной з магутнейшых дзяржаваў у Эўропе. У гэты час беларускія землі канчаткова аб'ядналіся і замацавалі сваё цэнтральнае месца ў дзяржаве, у выніку чаго, паводле вобразнага выразу Ф.Багушэвіча, Беларусь стала тут «як зерне ў гарэху». Пачынаючы з гэтага часу і аж да другой паловы XIX стагодзьдзя сучасная Беларусь называлася Літвою, а яе жыхары - ліцьвінамі або людзьмі літоўскімі, літвою.

Справаводзтва пры двары вялікага князя вялося на дзьвюх мовах: уся дакумантацыя, зьвязаная з Захадам, выконвалася на лаціне, а дакуманты, прызначаныя для ўласнай дзяржавы і ў адносінах з усходнімі суседзямі, пісаліся як на лаціне, так і на царкоўнаславянскай мове, якая ў Вялікім Княстве выконвала тыя самыя функцыі, што і лаціна ў Заходняй Эўропе. Гэтыя мовы, па сутнасьці, былі мёртвымі, але дазвалялі паразумявацца з усімі навакольнымі народамі. Ужо ў сярэдзіне XIV стагодзьдзя ў граматах, пісаных у Вільні ці Полацку на царкоўнаславянскай мове, заўважаюцца ўплывы жывой беларускай мовы, а на пачатку другой паловы XV стагодзьдзя старабеларуская мова стала дзяржаўнай мовай Вялікага Княства Літоўскага.