Станіслаў Акіньчыц - Залаты век Беларусі

Беларусь уваходзіла ў XVI стагодзьдзе як эўрапейская дзяржава, якая жыла тымі самымі прынцыпамі, што і рэшта Эўропы. Але на ўсходзе паднімаліся чорныя хмары. Маскоўская дзяржава, падпарадкаваўшы сабе апошніх канкурэнтаў, Вялікі Ноўгарад і Цьвер, усутыч падыйшла да межаў Вялікага Княства Літоўскага. Пасваячыўшыся праз шлюб з Палеолагамі, дынастыяй Бізантыйскай імпэрыі, якая перастала існаваць пад ударамі туркаў, маскоўскі князь Іван III пераняў герб Бізантыі (дзьвюхгаловы арол), і яе палітычную дактрыну, абвесьціўшы Маскву трэцім Рымам, а сябе - «гасударом усяе Русі». Іван ІІІ так фармулюе сваю пазыцыю: «Ано не то адно наша отчіна, коі городы і волості і ныне за намі, і вся Руськая земля, Кіев і Смоленск і іные городы ... с Божьею волею із старіны, от нашіх прародітелей наша отчізна». І гэта не былі толькі словы. Ад 1492 году ўсходняя мяжа становіцца самай неспакойнай мяжой Княства. Адна за другою пяць войнаў з Масквою спусташалі ўсходнюю Беларусь. Вялікае Княства страціла Вязьму, Смаленск, Чарнігаў, Бранск. Аднак 8 верасьня 1514 году пад Воршаю 30-тысячнае беларускае войска, ведзенае гетманам Канстанцінам Астроскім, зьнішчыла 80-тысячную маскоўскую армію і на нейкі час спыніла агрэсію.

Як і ў-ва ўсёй Эўропе, у Беларусі на пачатку XVI стагодзьдзя царква і рэлігія зьяўляліся адным з неабходных элемэнтаў жыцьця грамадзтва. Будынак праваслаўнай царквы або каталіцкага касьцёла быў мейсцам, дзе людзей хрысьцілі, хавалі, дзе яны зьбіраліся ў нядзелі і сьвяты. Царкоўныя званы рэгулявалі жыцьцё навакольных паселішчаў, папярэджвалі аб небясьпецы. Аднак, хаця хрысьціянства не было навіною ў краіне, большая частка сялянаў, а таксама месьцічаў і шляхты характарызавалася хутчэй рэлігійнай абыякавасьцю, чым гарачай пабожнасьцю, молячыся і ў царкве, і старым паганскім багам. Праваслаўная царква ўвайшла ў новае стагодзьдзе яўна ня могучы даць адказ на выклік часу. Духоўны ўзровень сьвятароў хутчэй адпіхваў людзей ад веры, чым прыцягваў да яе. «У нас яшчэ чытаюць старасьвецкія саборнікі, чытаюць пралогі, але іх ужо не разумеюць ні той, хто чытае, ні той, хто слухае», - прызнаваўся адзін з рэлігійных дзеячоў таго часу.

Дакуманты ў адзін голас сьведчаць пра недастойнае жыцьцё духавенства: «Аще-лі кто вопрашает іх о кнігах, то отвещают глаголющее: убозі есьмы, не имамы чым кніг стяжаті. Ходят-же не яко убозі, но різы носяще светлы і блещащеся, расшіряюще воскрылья, шеі же яко у тельцов, на заколеніе упітанных». Князь Канстанцін Астроскі, сын знакамітага ваяводы, з абурэньнем пісаў да тураўскіх сьвятароў: «Вы не захоўваеце прыстойнасьці згодна сана свайго ... ходзячы па корчмах, піцьцё бязь меры ўжываеце». Не нашмат лепшай была сытуацыя і ў каталіцкай царкве. Шляхта паўсюдна наракала на немаральныя паводзіны сьвятароў і іх неадукаванасьць. Гучным стаўся выпадак, калі адзін зь біскупаў заблытаўся і ня змог назваць падставовыя праўды веры. Жыгімонт Аўгуст, малады вялікі князь літоўскі, пісаў у 1547 г. да кракаўскага біскупа: «Яшчэ вельмі сьвежыя ў гэтым нашым Вялікім Княстве павевы хрысьціянскай веры. Бо тут, па-за Вільняй, цёмны неадукаваны народ аддае чэсьць боскую (ня кажучы ўжо пра іншыя забабоны) гаям, дубам, ліпам, ручаям, валунам, вужам, і прыносяць ім ахвяры, як супольныя, так і прыватныя».

Сапраўды, павевы хрысьціянства нават на пачатку XVI стагодзьдзя былі вельмі слабымі ў нашай краіне. Хоць праваслаўная царква была прысутнай у Беларусі ад часоў Рагнеды, яна ахапіла сваім уплывам толькі частку насельніцтва. Адначасова зь ёю ў гарадах дзейнічалі каталіцкія асяродкі. Але яшчэ ў канцы XIV стагодзьдзя Вялікае Княства заставалася адзінай нехрысьціянскай дзяржавай у Эўропе.

У 1413 г. Беларусь наведаў Геранім Праскі, сябра і паплечнік Яна Гуса. На працягу некалькіх месяцаў ён зьбіраў вялікія грамады слухачоў у Вільні, Полацку, Віцебску, іншых гарадах, прапаведуючы ім Слова Божае, заклікаючы жыць па веры. Неўзабаве з Чэхіі ў Вільню прыбыла дэлегацыя, запрашаючы вялікага князя літоўскага стаць чэскім каралём і падтрымаць гусітаў у іх барацьбе за рэформу царквы. Вітаўт прыхільна прыняў пасланцоў і абяцаў дапамогу. У 1420 годзе пяцітысячнае беларускае войска на чале з Жыгімонтам Карыбутавічам увайшло ў Чэхію, здабыло замак Нэйстау і абвясьціла ўладу Вітаўта ў Чэскім Каралеўстве. На працягу сямі гадоў ліцьвіны і чэхі разам змагаліся за права жыць паводле Эвангельля, адбіваючы крыжовыя паходы нямецкіх імпэратараў.

Калі ваяры Карыбутавіча вярнуліся ў Беларусь, многія зь іх, прыняўшы ў Чэхіі ідэі Яна Гуса, пачалі распаўсюджаваць іх у сябе на радзіме. Пазьней да іх далучыліся тыя, хто атрымліваў адукацыю ў Праскім унівэрсытэце. Такім чынам, пасьлядоўнікі Яна Гуса прапаведвалі ў Беларусі, пачынаючы з часоў Гераніма Праскага. Недзе каля 1490 году папа рымскі Сыкст IV усталяваў інквізыцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім, надаючы ёй права далучэньня да каталіцкай царквы герэтыкоў і схізматыкаў. Пад схізматыкамі тут разумеліся праваслаўныя, а пад герэтыкамі - гусіты, бо іншага руху, «герэтычнага» у вачах рымскай царквы, у Беларусі ў той час не існавала. На самым пачатку Рэфармацыі ў Беларусі мы бачым вызнаньне чэскіх братоў, якое спачатку аддзялялася ад іншых рэфарматараў, але хутка злучылася з вызнаўцамі кальвінізму.