Станіслаў Акіньчыц - Залаты век Беларусі

Нават памеры Скарынавых выданьняў сьведчаць, што рэфарматар друкаваў Біблію для штодзённага чытаньня людзей паспалітых, а не для літургічных мэтаў. Калі напрастольныя Эвангельлі ў той час рабіліся «ў аркуш», то кнігі Скарыны былі надрукаваны «ў чацьвёрку», г.зн. у чатыры разы меньшыя, а то і «ў васьмёрку», што рабіла іх зручнейшымі ў карыстаньні.

Нягледзячы на стрыманую, а часта адкрыта варожую пазыцыю праваслаўнага духавенства, Скарынавы пераклады шырока разыйшліся па ўсяму Вялікаму Княству, даючы магчымасьць сотням і тысячам ліцьвінаў зразумець Слова Божае. Скарына сваёю дзейнасьцю падрыхтаваў зьмены ў сьвядомасьці і характары мысьленьня сваіх суайчыньнікаў, заклаў асновы ўздыму Рэфармацыі ў Беларусі ў сярэдзіне XVI ст. Праз сто гадоў вуніяцкі архімандрыт Сялява, зьвяртаючыся да праваслаўных, пісаў літаральна наступнае: «Перад вуніяй (Берасьцейскай 1596 г.) быў Скарына, герэтык гусіт, каторы для вас друкаваў у Празе кнігі па-руску». Дарэчы, гэта адзіная ўзгадка ў дакумантах той эпохі, у якой гаворыцца пра веравызнаньне Скарыны.

На працягу доўгіх гадоў сярод навукоўцаў не сьціхаюць спрэчкі пра тое, кім быў па веравызнаньню Франьцішак Скарына з Полацку, католікам ці праваслаўным, хоць аргумантацыя аднога і другога боку базуецца толькі на ўскосных довадах. Сам Скарына нідзе ў сваіх творах не ўжываў словаў «каталіцкі» або «праваслаўны», ён заўсёды гаварыў пра хрысьціянства. А ўсе крыніцы XVI ст., якія нешта гавораць пра Скарыну, сьведчаць аб вялікай рэфарматарскай дзейнасьці беларускага першадрукара, нездарма Сялява называе яго «герэтыкам гусітам». Калі ў місыйным запале Скарына павёз свой пераклад Бібліі ў Маскву, усе кнігі па загаду маскоўскага цара былі спалены, бо праваслаўныя багасловы заявілі пра ўплыў ідэяў Лютара на Скарынавы выданьні. Празь некалькі дзесяткаў гадоў князь Андрэй Курбскі, які ўцёк ад Івана Жахлівага ў Вялікае Княства, рэзка крытыкаваў у сваім лісьце да Рыгора Хадкевіча, вялікага гетмана літоўскага, пераклад Скарыны, вінавацячы палачаніна ў «злачыннай сувязі» з Рэфармацыяй, у скажэньні праваслаўнай веры і герэтычным мысьленьні. Ён сьцьвярджаў, што Біблія Скарыны «растленна», пярэчыць «всем апостальскім і святым уставам», і ў-ва ўсім згодная зь Бібліяй Марціна Лютара.

У 1530 г. вялікі князь літоўскі Жыгімонт Стары ў Вільні абвесьціў першы дэкрэт супраць «лютаранаў і анабаптыстаў», у якім забараняў пропаведзь антыкаталіцкіх поглядаў ня толькі публічна, але і ў прыватных размовах, а таксама распаўсюджваньне кнігаў падобнага зьместу. Гэты дакумант не называе ніякіх прозьвішчаў, але пасьля абвяшчэньня дэкрэту Франьцішак Скарына выехаў зь Вільні ў Каралявец да Альбрэхта Гогенцольлерна, які ўжо аб'явіў лютаранства веравызнаньнем сваёй дзяржавы. Празь некалькі месяцаў мы зноў бачым Скарыну ў Вільні, але зь лістамі ад прускага герцага да віленскага ваяводы і віленскага магістрату, у якіх герцаг Альбрэхт просіць не чыніць крыўды доктару Франьцішку з Полацку. Усе гэтыя факты яскрава паказваюць, што адным з тых «лютаранаў і анабаптыстаў», супраць якіх быў скіраваны вялікакняскі дэкрэт, быў і беларускі першадрукар Франьцішак Скарына.

Уся дзейнасьць Скарыны - гэта перш за ўсё рэфарматарская дзейнасьць, накіраваная на аднаўленьне асабістых адносінаў чалавека з Богам. Усе прадмовы першадрукара прасякнуты ідэямі Рэфармацыі, прагненьнем вярнуць хрысьціянаў да першакрыніцы - Бібліі. І таму абсалютна справядліва мы можам назваць Франьцішка Скарыну адным зь першых дзеячоў Рэфармацыі ў Вялікім Княстве Літоўскім, распачынальнікам беларускай Рэфармацыі.

У сваім жаданьні вярнуць хрысьціянству эвангельскае аблічча, Скарына ня быў самотны. Ужо ў 1525 г. манах франьцішканін Станіслаў Рапегелан у Вільні прапаведваў вучэньне Марціна Лютара. У хуткім часе ён выехаў у Вітэнбэрг, доўгі час быў вучнем самога Лютара і атрымаў ад яго ступень доктара тэалёгіі, а пасьля вярнуўся ў Беларусь далей прапаведваць ідэі рэформы.

Рэфармацыя пачала жыва цікавіць месьцічаў і шляхту, многія зь якіх пазнаёміліся зь ёю пад час паездак за мяжу. Гэтаму ня змог зашкодзіць ні ўжо ўзгаданы вялікакняскі дэкрэт у 1530 г., ні наступны падобны дакумант у 1538 г. У 1539 г. пры падтрымцы троцкага ваяводы Гаштоўта магістар вызваленых навук Юры з Эйшышак спрабаваў заснаваць у Вільні лютаранскую школу, але гэта яму забараніла капітула (рада каталіцкіх сьвятароў). Але ў тым жа 1539 г. іншы выпускнік Вітэнбэрскага ўнівэрсытэту, Абрагам Кульва, адкрыў школу, у якой вучыліся больш за 60 вучняў, перад усім дзеці магнатаў і шляхты. Апрача таго, ён прапаведваў ідэі Лютара ў віленскім касьцёле сьвятой Ганны. Дзейнасьць Кульвы настолькі пашырыла эвангельскае вучэньне сярод жыхароў Вільні, што віленскі біскуп Павал Гальшанскі быў вымушаны зьвярнуцца да Жыгімонта Старога з просьбай пра дапомогу ў спыненьні распаўсюджваньня «сэктанцтва». У 1542 г. у новым дэкрэце кароль і вялікі князь загадаў Кульве вырачыся сваіх поглядаў, а таксама пагражаў кожнаму шляхцічу пазбаўленьнем шляхецкай годнасьці і канфіскацыяй маёмасьці ў выпадку, калі той будзе вызнаваць вучэньне Лютара, забараняў скіроўваць моладзь на вучобу ў Нямеччыну і запрашаць немцаў у якасьці выхавацеляў і настаўнікаў. Аднак ніякія дэкрэты і рэпрэсіі не маглі спыніць духоўнае аднаўленьне, і ўжо ў наступным годзе быў адменены закон, забараняўшы вучобу ў нямецкіх унівэрсытэтах.