Мікола Ермаловіч - Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае

Аднак найбольш верагодна, што да Новагародка адносіцца запіс у Сафійскім I летапісе, дзе пад 1044 г. сказана: «Ходи Ярослав на Литву, а на весну заложил Новогород и сделал и». Такі ж запіс і пад гэтым жа годам маецца ў Наўгародскім IV летапісе і ў В. Тацішчава. Гэты гісторык быў першым, хто выказаў думку, што ўпомнены тут Ноўгарад і ёсць Новагародак Літоўскі, г. зн. сучасны Навагрудак. Аднак яна засталася незаўважанай і забытай. На карысць яе гаворыць наступнае. Ва ўсіх указаных вышэй летапісах заснаванне Новагародка звязваецца з паходам Яраслава Мудрага на Літву. А ў той час, як убачым, пад Літвой разумелася не сучасная Літва, а тэрыторыя Верхняга Панямоння. Менавіта паход Яраслава Мудрага і меў за мэту заваяванне гэтай Літвы. А. Ельскі адзначаў, што Новагародак узнік на мяжы Старажытнай Літвы і яцвягаў, што і слушна, бо пацвярджаецца летапісам, у якім сказана, што паход на Літву Яраслаў Мудры зрабіў пасля паходу на яцвягаў у 1038 г. Аб населенасці Новагародскай зямлі ў мінулым яцвягамі сведчыць тапаніміка. Тое, што яцвягі складалі значную частку насельніцтва ў Новагародскай зямлі, гаворыць за іх важкі ўклад, які яны ўнеслі ў справу ўтварэння ВКЛ. Праўда, Ф. Гурэвіч аспрэчвае ўказаную дату заснавання Новагародка. Аднак яе довады вельмі няпэўныя, бо ў адной працы яна сцвярджае, што гэты горад заснаваны ў першай палове XI ст., у другой сказана, што ў другой палове XI ст., пры гэтым не тлумачыць, чаму яна змяніла сваю думку. Пабудова Новагародка павінна была забяспечыць панаванне Кіева над яцвягамі і Літвой, аб чым і сведчыць хуткая пабудова горада, якая, паводле В. Тацішчава, працягвалася толькі вясну і лета. Горад адначасова стаў і важным цзнтрам славянскай каланізацыі, аб чым сведчыць наступнае паведамленне Тацішчава. На падставе летапісу, які меўся ў яго распараджэнні, ён пісаў, што ў 1119 г. менскі князь Глеб ваяваў Новагародскую (Навагрудскую) вобласць, што належала аднаму з сыноў Уладзіміра Манамаха. Гэта паведамленне, якое сведчыць пра незалежнасць Новагародка ад Кіева, у той жа час паказвае рост яго, які быў вынікам каланізацыі і сцягвання вакол сябе пэўнай тэрыторыі, што і прывяло да ўтварэння Новагародскай вобласці. Каштоўнай з’яўляецца наступная вестка пра Новагародак, якую знаходзім зноў такі ў В. Тацішчава. У ёй паведамляецца, што ў 1130 г. кіеўскі князь Мсціслаў пасля паходу ў Літву вярнуўся ў Новагародак, дзе заклаў царкву (відаць, яе рэшткі выявіў М. К. Каргер у 1961 г.), і адтуль пайшоў у Кіеў. Гэта паведамленне пацвярджае значэнне Новагародка як апорнага пункта кіеўскіх князёў для сваіх паходаў на Літву.

Амаль праз стагоддзе зноў з’яўляецца вестка аб Новагародку на старонках Іпацьеўскага летапісу. У ім пад 1228 г. паведамляецца аб удзеле новагародцаў разам з тураўцамі і пінянамі ў кааліцыі з іншымі князямі ў паходзе на Камянец супраць Данілы Галіцкага. На падставе гэтага можна меркаваць, што барацьба паміж Кіевам і Галічам у той час ішла ў значнай меры з-за Турава-Пінскай і Новагародскай земляў. Гэта тым больш верагодна, што наступнае паведамленне Іпацьеўскага летапісу пад 1235 г. ясна гаворыць аб залежнасці Новагародка і Літвы ад Данілы Галіцкага: «Даниил возведе на Конрада Литву Миндога Изяслава Новогородьского». Самае каштоўнае ў гэтай вестцы тое, што, паводле яе, Новагародак меў свайго князя. Аднак Новагародак не быў толькі цэнтрам асобнага княства. Летапісныя звесткі 50–60-х гадоў XIII ст. гавораць аб наяўнасці цэлай гістарычнай вобласці — Новагародскай зямлі.

Да сярэдзіны XIII ст. Новагародская зямля дасягнула высокага эканамічнага і культурнага развіцця. Гэтаму садзейнічаў шэраг прычын. Тут было добра развітое земляробства, якому спрыяла ўрадлівая глеба, што не патрабавала вельмі цяжкай апрацоўкі (чаго не было ў Падзвінні). Новагародская зямля была краінай развітых рамёстваў. Тут выплаўлялася жалеза і была наладжана вытворчасць разнастайных вырабаў з яго, апрацоўваліся каляровыя і каштоўныя металы. Існавала ганчарнае, кастарэзнае і іншыя рамёствы.

Усё гэта ў першую чаргу адносіцца да Новагародка. Так, па насычанасці жалезнымі знаходкамі ён адзін з самых багатых у гэтых адносінах гарадоў. Можна меркаваць, што адной з прычын хуткага эканамічнага росту Новагародка з’яўлялася тое, што ён быў размешчаны побач з багатымі пакладамі балотнай руды, пра што можа сведчыць назва блізкага пасёлка Руда. Аднак вядучай галіной у Новагародку была апрацоўка каляровых і каштоўных металаў. Праца кавалёў па золату і ювеліраў к XII ст. набыла асаблівае значэнне. Яна ператварыла іх у досыць заможных гарадскіх жыхароў.