Валянцін Грыцкевіч: Адысея наваградскай лекаркі. Саламея Русецкая

Нарадзілася Саламея-Рэгіна ў 1718 годзе ў сям'і Яўхіма Русецкага. Яна не піша пра тое, з якіх слаёў насельніцтва паходзіць. Па звестках гісторыка С. Залэньскага, ужо дарослаю перайшла ў каталіцкую веру. Адукацыя яе была даволі сціплая. 3 маладых гадоў Саламея любіла не жаночы, здавалася б, занятак — стральбу. Саламею рана аддалі замуж за нямецкага ўрача Якуба Хальпіра, з якім яна неўзабаве (верагодна ў 1731 годзе) і паехала ў Стамбул.

Турэцкая сталіца ўразіла, ашаламіла маладую жанчыну. Стамбул быў буйным гандлёвым цэнтрам Асманскай імперыі. Яго гавань у заліве Залаты Рог лічылася адной з найлепшых у свеце. Веліч і прыгажосць гораду надавалі высокія стромкія мінарэты, шыкоўныя палацы, зіхатлівыя струмені фантанаў. Урачыстыя выхады султана з палаца Топ-Капы, які стаяў паміж залівам Залаты Рог і Мармуровым морам, заўжды прыцягвалі ўвагу насельнікаў горада. За абарончым мурам раслі сады, якія атулялі шматлікія будынкі.

Стамбул быў славуты кірмашамі, караван-сараямі [6] Караван-сарай ў перакладзе з персідскай «дом караванаў» — заезны і гандлёвы двор на Блізкім Усходзе. , вызначаўся шматмоўным людскім натоўпам. Вуліцы ў горадзе былі вузкія і крывыя. Жылыя будынкі ўзводзіліся на два і тры паверхі, пры гэтым нярэдка кожны наступны паверх выступаў над папярэднім. Балконы навісалі над вуліцамі. Горад размяшчаўся на пагорках, і таму шмат дзе былі пабудаваны лесвіцы. Галоўная брама Топ-Капы знаходзілася недалёка ад знакамітай бажніцы Айя-Сафія [7] Шэдэўр візантыйскай архітэктуры. Быў пабудаваны ў часы імператара Юсцініяна, у 532–537 гадах, як хрысціянскі сабор св. Сафіі. У 1453 годзе ператвораны ў мусульманскую мячэць, вакол якой пазней былі пабудаваны чатыры мінарэты. . Брама вяла ў двор, які займалі янычары [8] Янычары (у перакладэе з турэцкай «новае войска») — рэгулярная пяхота ў султанскай Турцыі, выконвала таксама паліцэйскія і карныя функцыі, камплектавалася шляхам гвалтоўнага набору хлопчыкаў з хрысціянскага насельніцтва. — ахоўнікі султана, за другой брамаю быў двор, дзе каралі смерцю саноўнікаў, што трапілі ў няміласць. Тут жа будынак дывана [9] Дыван (у перакладэе з персідскай «канцылярыя», «прысутнае месца») — дарадчы орган пры султане, які складаўся з найвышэйшых саноўнікаў. . I толькі за трэцяю брамаю знаходзілася рэзідэнцыя султана, тронная зала і гарэм. У гэты гарэм Саламея пазней атрымала доступ.

У дзённіку яна пісала: «Стамбул хоць вялікі і пышны без меры, але стары горад — тут палац коштам у тысячу кіс грошай, а побач кузня, у якой падкоўваюць коней, а паблізу крама, дзе прадаюць агуркі і кавуны». У горадзе часта ўспыхвалі пажары, іх тушылі янычары.

Саламея мела дапытлівы розум і неблагія здольнасці. Яна стала дапамагадь мужу лячыць хворых, навучылася ад яго і яшчэ аднаго ўрача з Ірака вылечваць нескладаныя хваробы вачэй. Паступова яна набіралася вопыту, і ўлады дазволілі ёй самастойна займацца лекарскай справай. Напачатку яна лячыла захворванні вачэй у жанчын, а пасля і іншыя хваробы як у жанчын, так і ў мужчын. Мусульманкам хадзіць у дамы пацыентаў забараняў звычай, але Саламея была хрысціянкай, і яе гэта не датычыла.

У Стамбуле панавала адносная верацярпімасць. Існавалі грэчаская, армянская і яўрэйская абшчыны, правы іх, між іншым, нярэдка парушаліся. «Усё ж, — як піша гісторык А. Д. Новікаў,— становішча іншаверцаў тут было значна лепшае, чым у краінах Заходняй Еўропы, дзе яны цярпелі пастаянныя жорсткія ганенні, а нярэдка і вынішчаліся, як, напрыклад, у Іспаніі, Партугаліі і некаторых іншых дзяржавах».

Лаяльнае стаўленне ўлад да іншаземцаў давала магчымасць Саламеі і яе мужу займацца лекарскай практыкай. Праўда, лячыць насельнікаў сталіцы часам было вельмі рызыкоўна. Аднаго разу ў раён Балат, у двор, дзе жыла лекарка, прыйшлі два янычары, пераапранутыя ў жаночае адзенне і пад чадрой. Яны папрасілі Саламею пайсці з імі нібы да хворай маці ў суседні гарадскі раён Фенер (Фанар), нават прапаноўвалі папярэдне аплаціць дарогу. Саламея адмовілася, спаслаўшыся на тое, што яе чакае вазок, каб везці да іншай хворай. У размову ўступіла суседка, жонка лекара яўрэя Эбеулу. Жанчына даводзіла, што менавіта яна мае вопыт лячэння, а Саламея нічога не ведае, i згадзілася пайсці з імі. У Турцыі даўней сярод жанчын існаваў звычай надзяваць на сябе каштоўныя ўпрыгожанні, калі яны выходзілі з дому. Лекарка прыбралася нібы на фэст. На гэта i разлічвалі янычары — яны абрабавалі няшчасную даверлівую жанчыну i забілі яе.