Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

«Инкыйраз»дан:

«Болар җитди, һәр эшне уйлап, алдын да, артын да белеп, ник, ни өчен икәнлеген тикшереп эшли торган халык булсалар да, Азия сахраларында иркенлектә торып, бу көн тамагы туйса, иртәгә туярын уйларга өйрәнмәгән татарлар боларга үзләренең табигатьләрен бүләк итеп калдырмышлардыр, һәм дә болгарларның тора торган йерләре иркен, мөнбит булганга, күрше халыклары боларга караганда да түбән булганга, дөньяның алга китә торган халыклары берлән мөнәсәбәтләре киселгәнгә, болар «Аллага тапшырдым» дип ятуга салынмышлардыр».

Милләтебезнең тагын бер кимчелеге, җае чыккан саен күкрәк сугып, «Без тарихта эзлебез!» дигән тезисны тәкрарларга яратуда дип беләм. Г. Исхакый үзе тасвир иткән болгарларның бу кимчелеге турында болай яза: «Болар (болгарлар. – А.Т.), аларның (сартлар, кыргызлар кебек арттарак калган халыкларның димәк, – А.Т.) һәммә начарлыкларын күреп, үзләреннән зур милләт юк казыясен чыгаруларына һәм үзләрен һәрьяктан мөкәммәл дип уйлауларына башчы булмыштыр». Ягъни бу инде – сәламәт милләтпәрвәрлек кенә түгел, бәлки исерткеч милләтчелеккә таба йөз тоту. Милләтне артка өстерәүче сәбәпләрнең берсе шул булганлыгын без бүген үзбәкләрнең һәм казахларның мөстәкыйль милләт булып, зурмы-кечкенәме, халыкара абруй казанып яшәүләрендә дә күрәбез. Уйлап карасаң, Рәсәй кадәр Рәсәйдәге төп халыкның – русларның – үз тарихлары белән, саннары белән кәбирләнүе дә юньлегә, илтми, илнең икътисади артталыгына төп сәбәпче шушы булса кирәк. Бүген бит бездә дә сүз куертудан, «ләфыз низаглары»ннан узмыйлар, җиң сызганып эшләргә тиешле бер вакытта, балак сызганып, йөгерешеп, узышып, «кем әлдерикле» һәм бер-береңнән уздырып «төкерешле» уйнап, мактанышып гомерне заяга уздыралар. Спортка каршы икән дип уйламагыз тагы, юк, спортны әйтмим мин. Ләкин сүз белән мавыга торгач, спортта да артта калуыбыз сизелә бит инде. Ә миллионнар түгеп ирешелгән спорт казанышлары – ул шоу-бизнесның бер төре генә, халык яки милләт спорты уңышлары түгел.

Исхакый тасвир иткән бүгенге болгарларның инкыйраз сәбәпләреннән берсе – хәмер, ягъни исерткеч эчемлек. 2003 елда безгә Татарстанда аракы җитештерү күләме һәм аны реализацияләү буенча кайбер рәсми саннар мәгълүм булды. Татарстан Республикасы аракы җитештерү һәм куллану буенча Россия күләмендә икенче урында тора икән. Ә географияне тарайта төшеп, Идел буен гына алсак, ул, ут һәм су күршеләребезне артта калдырып, беренчелекне кулда тота башлаган. Аракы эчеп үлүчеләр саны яңа туучылар саны белән тигезләшкән.

Хәтәр саннар. Хәтәр күрсәткечләр.

Бу «казанышларны» 1913 елгы мәгълүматлар белән чагыштырып карасак, әлеге хәтәрлек тагы да ачыграк күренер.

1914 елның 20 декабрендә Казан Губерна земский җыелышы илдә спиртлы эчемлекләр сатуның туктатылуы халык тормышына нинди йогынты ясавын өйрәнү турында карар чыгара. Шушы карарны үтәү йөзеннән, Губерна идарәсендә махсус вакытлы бүлек оештырыла. Бу бүлек, мәсьәләне төрле яктан тикшереп, 1915 елда «Казан губернасында аек үткән ел» исемле зур гына китап әзерләп бастыра. Шушы китаптан кайбер мәгълүматлар китерәм.

1913 елда Казан губернасында аракы эчү күләме, җан башыннан исәпләгәндә, Нижгар, Пенза, Сарытау, Самар, Сембер губерналарыннан соң 0,48 чиләк тәшкил иткән. Уфа губернасында бу күрсәткеч 0,45 кә тигез. Бөтен Россия буенча – 0,66 чиләк.

Казан губернасында эчкечелекнең күрше губерналарга караганда азрак таралуын китап авторлары губернада 1/3 халыкның мөселман булуы, ягъни ислам йогынтысы белән аңлаталар. Халыкның күпчелеген мөселманнар тәшкил иткән Тургай өлкәсендә бу сан 0,27, ә Дагстанда тагы да азрак – 0,19 чиләк кенә. Китапның төзүчеләре Казан губернасының милли яктан төрле булган өязләрен чагыштыру юлы белән татарлар арасында аракы эчү күләменең җан башына 0,1 чиләк туры килүен хисаплап чыгарганнар.

Егерменче гасыр башларында аеклыгы белән дан тоткан халкыбызның бүгенге хәлләре менә шундый. Моңа кем гаепле? Аны кем эчкечелеккә сабыштыра?

Халыкның әхлагын төзәтүне «мәкъсуд биззат» (төп максат) итеп куйган театрлар да, Исхакый тасвир иткәнчә, уңышка ирешмәгәннәр. Даһи мосаувир киләчәкне үтә күргән диярсең! Без бүген театр сәхнәсенең һәм, гомумән, эстраданың, шулай ук телеәрҗәләрнең әхлак төзәтүдән бигрәк әхлак бозу чыганагына әйләнгәнен аермачык күрәбез. Сәхнәдә һәм экранда аты-юлы белән сүгенүне дә ишеттек инде… Чибәр җырчыбикәләр һәм актрисалар, яшел акча исен сизсәләр, булыр-булмас акылларын да җуялар – тотнаксызлар, пәрдәсезләр. Бер мәшһүр җырчыбызның: «Артистканың район саен ире була инде аның», – дигән сүзләрен ишетсә, бичара Җәгъфәр ни дияр иде икән? Ни каты бәгырьле кешене дә һөңгер-һөңгер елата торган әхлаксызлыкларга да күнегеп килә «болгарлар»ың, Җәгъфәр әфәнде! Моны инкыйраз дими ни дисең?!