Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

«Боларның болай бу дәрәҗәдә төшеп калуларына һәм дә бетүләренә баш сәбәп бик күп кешеләр ислам булды диләр, ислам манигы тәрәккый диләр. Боларның бу фикерләре, минемчә, бөтенләй хата түгел. Хәзрәте (гам) тарафыннан өйрәтелмеш исламның манигы тәрәккый түгеллегендә һичкемнең шөбһәсе юктыр. Фәкать болгарлар бу ислам диненә керделәрме? Минемчә, юк! Боларда исламиятнең өстке кабыгы берлән япкан бер мәҗүси дине бар иде. Тышын караганда никадәр исламияткә охшаса да, эченә керсәк, мәҗүсилектән башка нәрсә түгел иде».

«Әгәр Коръән ләфызына биргән әһәмиятнең йөздән берен генә мәгънәсенә бирелсә иде, бүген болай булмас идек», – ди безгә «Инкыйраз».

«Инкыйраз»ның ачкычы шушы сүзләрдә түгелме икән? Без диниятебездә чын иманнан бүген ХХ гасыр башындагыга караганда ераграк киткәнбез, читләшкәнбез, чөнки чын голәмәләребез юк, Коръән аятьләрен аннан-моннан ятлап, шуларны урынлы-урынсызга сүз арасына кыстырырга маһир эрзац-муллалар яңгырдан соң үрчегән гөмбә шикелле көч алган заманда яшибез, чөнки төпле белем эстәүче руханиларыбыз әлегә башлангыч мәдрәсәләребездә һәм гали уку йортларыбызда гына гыйлем эстәп яталар. Ихтимал, аларның да беренче буыны безнең өметләребезне тулысынча ук акламас. Фикер ияләре – суфиларыбыз моннан 70 еллар элек кырылып беткән. Әйе, Г. Исхакый инкыйразның бер сәбәбе итеп ишанлыкны саный. Ләкин, чынлыклап карасаң, ул бит шул чордагы татар җирлегендә яшәгән ишанлыкны, ягъни сыйфатсызланган, дегенерацияләнгән, үзе инкыйраз кичергән ишанлыкны күздә тота. Ә мондый сыйфатсызланудан, инкыйраздан бер генә агым, бер генә фирка яки иҗтимагый оешма да хали түгел.

Имин киләчәкнең ачкычы – динебезнең дә яңарышында, җәдитчелектә.

Исхакыйның югарыдагы фикеренә каршы дәлил табу авыр. Исламият киеменә төренгән, ләкин, асылда, Пәйгамбәр диненнән чигенгән галимнәребез элек тә күп иде, хәзер исә чын галимнәргә аеруча кытлык кичерәбез. Дини йолаларны үтәп кенә, мәрасимнәрен кылган булып кына хак мөселман була алмый кеше, өстәвенә күбәүләр, фәкать гөнаһларын яшерү өчен генә, диндар булып кыланалар. Әле кичә генә партҗыелышларда, төкерек чәчә-чәчә, идеализмны сүккән, муллаларыбызны мәсхәрә иткән коммунистлар бүген мәчет карты булып киттеләр. Әлбәттә, Алланың рәхмәте киң, ихтимал, алар да бер гафу кылыныр. Әмма мондый бәндәләр бу дөньяда ук җәзасын да алсыннар иде. Һич югында, аларга сәлам бирмәскә һәм сәламнәрен кабул итмәскә кирәк.

Иң дөресе, – фашистларга Нюрнберг суды булган кебек, ул фашистлардан ун тапкыр күбрәк җинаять кылган коммунистларны нәкъ менә Мәскәүдә хөкем эскәмиясенә утырту. Шунсыз без пакьләнә алмаячакбыз, шунсыз адәми зат арасына гаделлек кайтмаячак.

«Өченче манигы тәрәккый һәм дә сизелә торган манигы тәрәккый – милләтемездәге хезмәткә ярарлык кешеләрнең һәм хезмәт итә торганнарының, бик фәкыйрь сыйныфтан чыгып, үзләренең тамакларын туйдырыр өчен, милләткә хезмәт итәр урынында иң сәфил (түбән) кешеләрнең тәхте әсарәтләрендә (коллыкларында) изелүләредер». («Инкыйраз»)

Г. Исхакый әйткән бу сүзләр хәзер дә актуаль. Бүгенге фикер ияләребездән Мофлихун Арыслани: «Иң тәәссефлесе – милләтнең баш иеп кяфиргә кол булуыдыр. Моннан да яманы – кяфиргә кол булганын белмәведер», – дип яза.

«Инкыйраз»да телгә алынган манигы тәрәккыйның тагы берсе хәзерге вакытта бөтен дөнья күләмендәге афәткә әверелде.

«Хасыйле, боларда кем нинди эшне белмәде – ул шуның башчысы булган». Бу сүзне, дөрес, нотык сөйләүче рус милләтле рәис әйтә, ләкин без инде аның фәкать Гаяз Исхакый рупоры булганлыгын, Гаяз Исхакыйның фикерләрен генә кабатлавын беләбез. Әйе, әлеге сүзләрдә дөреслек бар, ләкин ул дөреслек бер татар-болгарга гына түгел, бәлки бөтен совет чынбарлыгына кагыла. Заманында, Совет чорында, Татарстан китап нәшриятына китапның ни нәрсә икәнен дә белмәгән, ләкин кесәсендә партшкол катыргысы булган берәүнең директор итеп билгеләнүенә аптырашта калган идем. Тула шәһәрендә бугай, бер зур мунча директорының дүрт-биш кешелек штатлы нәшриятка директор итеп «cөрелүен», аннары Швециядә, билгеле булганча, иң демократик һәм социалистик илдә, бер балалар журналына баш редактор итеп, искечәрәк әйтсәк, фәхешханә директрисасы утыртылганын укыгач, бу бәланең үзенә бертөрле социалистик канун, принцип икәнен аңладым…

«Гүзәл холыклы милләт бәхтияр булыр» дигән сүз бар.

Холкыбыз бик үк гүзәл түгел.

Без – ышанчак халык. Без – күндәм халык. Без, мескеннәр, гомер бакыйга түрәләргә буйсынып яшәргә күнеккән. Ничәмә-ничә гасыр буена каныбызга сеңгән коллык хисен, Чехов әйтмешли, «сытып чыгару» өчен янә бер гасыр кирәк сыман. Ә андый мөддәт бармы соң бездә?