Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

«Ана теле» мәкаләсенең авторы «үзе уйлап тапкан, үзе ясаган байтак кына сүзләр»нең аеруча күзгә ташлана торганнарын китерәбез (автор язылышы сакланды; исемлектә квадрат җәя эчендәге фикерләр минеке. – А.Т.):

абсурд – этбашсыераяк. [Шунда ук – имәнгеч];

бактерия – хәшер, вакхәшер, уактери. [«Хәшер» сүзе кайсы телдән? Бәлки, хәшәрдер? Алай дигәндә, ул «вак бөҗәк» мәгънәсенә тарта; ә уактери дигәне ни-нәрсә? Вак+тере?];

батарея – эсседар, җылыдар. [Автор «батарея» терминының күп мәгънәле булуын истән чыгара, ягъни, яңа термин тәкъдим иткәндә, аның системага ничек керәчәген уйлап җиткерми];

бронетанк – калкандар. [Төптә төрки «калкан»ны фарси «дар» белән кушып ясалган бу сүз «калкан иясе» мәгънәсенә тарта һәм күз алдына иң элек бронемашина, броневик, танк яки броненосец түгел, бәлки калкан тоткан борынгы сугышчы килеп баса. Беләсезме, мин Батулланың «калкандар»ын «броненосец» дигән хайванга ябыштырып куяр идем!];

броня – корычтун, җизкалкан. [Мәгънә тарая, аннары хәзерге броня җиздән ясалмый бит; этимологиясенә күз салсак, «броня» сүзе рус теленә борынгы герман телләреннән кергән дип карала икән];

бульдозер – кыргыч; [Ә «скрепер» нәрсә? алайга китсә, бульдозер – эшергеч була торгандыр];

вездеход – узаркитәр. [Халык телендәге барабус, аннары, ярым шаяртып, автобусны – таптабуз, троллейбусны терәлебуз дип әйткәннәре искә төшә];

вентилятор – җилпәзәр. [«Җилләткеч» сүзе нигә ярамаган?];

витамин – шифан, сихәтин;

гараж – азбар. [Укучы аптырап калмасын өчен, автор: «абзар – хлев, лапас – открытый хлев», – дип тә өсти; дөрес, ярыш автомобильләре өчен «конюшня»лар да була бугай, ләкин бүгенге татар автоһәвәскәрләреннән кайсысы гына үзенең сөекле гаражын «азбар» дип атар икән?];

гимнастика – язылдырык, тәнязу. [Ә «гимнастика для ума» – ничек?];

гусеница – тыртыл, кыймылдак, җонкорт. [Махус сүзлекләрдә русча килеш калдырыла торган бу терминга татарча тәңгәл кирәк-кирәген. Мәсәлән, «пяденица»ны карышлавыч дип алырга була (һәм алалар да). Аннары аларның йонсызлары да бар];

запчасти – маял (алмаш парчалар, өлешләр, маядагы өлешләр). [Мәкаләнең авторына «кыйтга» дигән сүз билгесез булса кирәк. Элек ул сүзне «часть», «деталь» мәгънәсендә еш кулланганнар, мәсәлән, «сәгать кыйтгалары» дип сөйләгәннәр];

карусель – тугым;

касса – кесә, сондык;

качалка – атынак, атынгыч. [Соңгысы телебездә бар нәрсә];

комбайн – үзургай. [Ә «кухонный комбайн» яки шахталардагы күмер комбайны? һ. б.];

кампитр – хәтербаз; барсынбеләр, тамгасар, туплар, туплак. [Ә компьютеризация «барысын беләмләштерү» буламы? Монда да мәсьәләгә комплекслы якын килү юк, система төзү максаты күздән ычкынган. Өстәвенә автор, «тамгасар» кәлимәсен аңлатканда, «каенсар» сүзе белән чагыштыруны кирәк табып, каенсар – каен сарган җир дип ачыкларга тырыша; чынлыкта исә мондагы сар – билгеле бер урынны белдерүче кушымча гына, ул борынгы чорда ук фарсы телләреннән кергән. Каенның кая да булса саруы – намөмкин хәл. («Гөлзар вә чәмәнзар» – «Гөлләр һәм үләннәр үскән урын», К. Насыйриның бер китабы шулай атала)];

кран (портовой) [?] – торнач, сиртмән. [Автор монда «портовой» дигәндә, гадәттә, елга, диңгез портларында кулланыла торган зур «портальный кран»ны күздә тота булса кирәк, чөнки «кран портовой» дип атала торган йөк күтәргеч төре юк (ә портал – П хәрефе сыман конструкция, төп мәгънәсе – ишек, капка; Бохарадагы мәшһүр Кәлян мәчетенең порталы пиштак дип аталганын әйтеп китик. Ә «порт» сүзенең мәгънәсе башка – гавань, бакалтай). Порталь краннар, ихтимал, торнаны (бусы русча «журавль»ле коедан тәрҗемә ителгән, ахрысы; хәер, Европа телләрендәге «кран» сүзе дә төптә грек телендәге geranos-ка, ягъни «торна» сүзенә барып тоташа икән) яки тәвә кошын хәтерләтә дә торгандыр (дүрт аяклы булганга, аларны жирафка да охшатып булыр иде), сиртмәле краннар исә һәр җирдә, шул исәптән портларда да эшлиләр. Кыскасы, монда мәкалә авторы терминны дөрес кулланмый. Гомумән, йөк күтәрү краннарының төрләре бик күп, дистәдән артып китә. Аннары шунысы кызык: Р. Батулла «кран велосипедный» терминын татарчада ничек бирер иде икән?];

кризис – бунал, буганлым, буым. [Автор янә төреккә иярә – аларда, чыннан да, «буналым» дигән сүз бар, ләкин төрек теле «криз» сүзеннән дә баш тартмаган];

магнит – сурал (сурып алу), тартал (тартып алу). [Магнит суыру гына түгел, этү сәләтенә дә ия; аннары, әйтик, «магнитная буря» төшенчәсен татарча ничек бирмәк кирәк? «Магнитный момент» терминын? Ә магнетик нәрсә? Ферромагнетик? («е» хәрефе белән, ә нигезе – шул ук магнит)];