Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

Исән калу һәм нәсел калдыру өчен, ярышта, әлбәттә, көндәшләр һәм аермачык дошманнар да булган. Кеше дигән биологик төр дөньясында бу көрәш коралларыннан тел чаралары – Сүз зур урын тоткан. Асылда, «Сүз» дигән нәрсә кешене кеше итүче, ә «хезмәт» дигән нәрсә икенчел яки өченчел урында торса кирәк.

Ананы телгә алып сүгенү кайчандыр яшьләргә «мин синең атаңмын» кебегрәк мәгълүмат бирү өчен хезмәт иткән дигән фикер бар. Ягъни кайчандыр бу гыйбарә сүгенү сүзе дә булмаган диләр.

Гаилә оешып, моногамия (бер никахлылык) барлыкка килгәч, аты-юлы белән сүгенү инде гаеп эш санала башлый.

Р. Батулланың «Димәк, үрчү – адәми затның изге бурычы» дигән «катгый фикере» аның җенси мәсьәләгә карашын ачып сала.

«Инсанны үрчетә торган һәр җенес әгъзасы шагыйрьләр тарафыннан макталган», – дип белдерә әдип.

Шагыйрьләр күбрәк мәгъшукаларының татлы иреннәренә, чишмәдәй күзләренә, кыйгач кашларына, нечкә билләренә, мәрмәр (гади халыкта – «шалкандай ак») күкрәкләренә мәдхия җырлаганнар. Аннары шагыйрьнең дә була төрлесе. Хәтта шагыйрәләрнең дә. Сафо дигән мәшһүр шагыйрәнең лесбиянка булганлыгын беләбез. Владимир Маяковский, мәсәлән, «кушарлы никах»та яшәгән (бер хатынга ике ир). Мондый «мәхәббәтләр»не күпчелек кире кага.

Тарихта ирләрнең җенес әгъзасына табынган, хәтта аның муляжын муенга тагып йөргән кабиләләр дә билгеле. Х гасыр башларында Гарәбстаннан Идел буена сәяхәттә катнашкан Ибне Фазлан башкортларның элгәрләре турында яза: «Аларның һәркайсы «фал» (ирләрнең җенес әгъзасы, латинчадан. – А.Т.) зурлыгындагы таяк кисеп ясый да аны муенына аса. Һәм әгәр ул сәфәргә җыенса яки дошманын каршыларга ниятләсә, таякны үбеп, аңа баш ия дә: «И Аллам, минем өчен тегене эшлә, моны эшлә», – ди. Мин тылмачка: «Берәрсеннән сора әле, ул моны ни сәбәпле эшли һәм нигә ул аны үзенең Тәңресе иткән?» – дидем. Ул (сорау бирелгән кеше): «Чөнки мин шушыңа охшаштан чыкканмын һәм үземне аңардан башка тудыручыны белмим», – диде».

«Фалпәрәстлек» эзләрен Агыйделнең аръягына тикле барып эзлисе юк. «Фаллос»ның яки «пенис»ның татарча исемендә дә «кот» сүзен, ягъни җан, бәхет рухы, тереклек көче, орлык, яралгы мәгънәсендәге фетишны күрәбез («котый, котчык» сүзләрен һәм муенга асылмалы «котый» мәгънәсендә үк йөргән «битек/бөти» сүзен, аннары аларга баглы анатомик атамаларны искә төшерегез). Димәк, элгәрләребез җенес әгъзаларын, чыннан да, «изгеләштергәннәр» икән дигән фикергә киленә. Тик, «эчке цензорыбыз» манигъ кылганга, бу хакта тәфсилләп сөйлисебез килми. Р.Батулла әлеге мәкаләсендә мондый фаразый параллельләргә үк барып җитмәгән, аның каравы ул өстәмә мисаллар да китерә. «Көньяк мишәр» телендә арба кендеген «котак» диләр икән. «Мең еллар әүвәл, – дип яза Р.Батулла, – «котак» сүзе бөтентүрк халыкларында арба кендегенә карата кулланылганын фаразлап була». Бу очракта фараз кылып интегәсе юк шикелле. Доктор Р. Әхмәтьянов «кендек» сүзенең чуваш, мари, удмурт телләрендә дә булуын, ә тамырының хакас, якут, монгол телләреннән үк килүен күрсәтә. Үзбәктә дә «киндак» сүзе бар. Рус диалектында киндяк – кендек. Госманлы төрек телендә «кендек» мәгънәсендәге сүзнең бөтенләй башка тамырдан булуын әйтеп китик. Ал арбаны «арт арба» белән тоташтыручы тимер кендек, чыннан да, баланы ана организмына тоташтыра торган кендек шикелле бит.

Шуңа күрә Р. Батулланың кыю гипотезасы һавада эленеп кала.

Мәкалә авторының тел төбе аңлашыла шикелле. Әйе, тормышны бөтен тулылыгы белән күзаллау өчен, сүгенү гыйбарәләрен дә белешмә-китапларга теркәү акылга муафыйк. Ләкин бу нинди формада эшләнергә тиеш, бусы – икенче мәсьәлә һәм мөһим мәсьәлә. Без бит балигъ булмаган балаларны порнографик фильмнарны караудан яки кайбер китапларны укудан тыеп торабыз һәм дөрес эшлибез. Тәрбия максатларында әлеге сүзлекләрнең массакүләм таралуына киртә корырга кирәк. Цензура? Хәзерге вакытта бу мөмкинме соң? Әйе, бүгенгә мөмкин түгел. Интернетны вирус һәм башка агулы хәшәрәтләр белән чүпләүчеләрнең кулыннан тоту кыен. Бердәнбер чара – ул да булса мондый цензура эшен Интернет челтәренең үзенә – ниндидер бер суперинтеллектка йөкләү. Аны ничек һәм кайчан эшли алырлар дисәгез, мин «белмим» дип җавап бирергә мәҗбүрмен. Ләкин киләчәктә эшли алмасак, Интернет дигән афәттән, гомумән, баш тартырга туры килмәгәе.

«Крутой» егетләр иң элек норматив булмаган лексика белән кораллана. Казандагы Яңа Бистә таркалган булса да, бистәнең рухы исән, бүген чәчәк аткан базарларда ул көчәйде, ә «бистә теле» баеды гына. Бистә чухурлары да исәннәр. Бистә рухы базар мәйданына гына сыймый хәзер, ул эстрадаларга менде, чиновниклар даирәсен яулап алды, мәдәният, әдәбият, фән, сәясәт әһелләре дөньясында ике йөзле мещаннар рухы, көнчел бистә психологиясе хакимлек итә башлады.