Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр

Әлеге исемлектә тагын «өстәл» (Р. Батулла: «Өслектән ясалган тигезлек. Борынгылар өстәлне талчыбыктан үргән», – дип яза), «чибәрәк», «ятакханә» («общежитие», «дом приезжих», «ночлежка») кебек сүзләр дә бар.

Өстәл – татар сүзе түгел, төрки сүз дә түгел. Ул Е. Н. Шипованың «Словарь тюркизмов в русском языке» дигән сүзлегенә дә теркәлмәгән. Рус телендә исә ул бик борынгыдан ук күзәтелә. Әйтик, стольный град – башкача: столица; тәхет шәһәре, пайтәхет, тәхетгяһ. «Столовая» сүзендә дә катнаша. Географиядәге «столовые горы» терминында ул өстәлсыман яссы мәгънәсен бирә. «Стол» сүзе күпчелек славян телләрендә (поляк, чех, словен һ. б.) бар, кайбер Көнбатыш Европа телләрендә (немец, инглиз, исланд) охшаш сүз «урындык», «табуретка» (русча – стул), «эскәмия» мәгънәсендә йөри.

Төрек телендә өстәл – «маса» һәм «софра» сүзләре белән бирелә. Соңгысы татар телендә сөфрә (гарәпчәдән) рәвешендә очрый; «аш өстәле», «табын», «ашъяулык», «тастымал» мәгънәләренә ия.

Бездә элекке мәдрәсәләрдә парта хезмәтен үтәгән озынча тәбәнәк өстәлне көрси дигәннәр.

Фарсыдан кергән «сандалия» сүзе тумбочкасыман өстәлне белдергән.

«Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге»ндә теркәлгән «чәһарпая» сүзенең мәгънәләре: 1) Урындык. 2) Өстәл (дүрт аяклы әйбер).

Электә татар өендә өстәл урынына сәке (түрсәке, янсәкеләр) хезмәт иткәнен беләбез.

Рус телендәге «рундук» сүзе («зур сандык» мәгънәсенә ия, башка мәгънәләре дә бар) татарча «урындык» сүзеннән килә дип саныйлар. Шул рәвешле, без руслардан «өстәл» сүзен алган булсак та, күрәмсең, гел үк бушка алмаганбыз, аларга рундук/урындык биргәнбез икән.

Озын сүзнең кыскасы, Көнбатыштан килгән «стол» сүзенә хуҗа булырга, аңа кәләпүш кидереп, чеп-чи русча «столяр» сүзен татарча «осталар» сүзеннән чыгарып маташмаска иде. Шагыйрь әйтмешли, «без болай да бәләкәй түгел».

«Өстәл» сүзе русларга да, безгә дә карусыз хезмәт итә һәм итәчәк.

Мәкалә авторы «әвәрә» сүзен «авария», «каза», «кырылыш» мәгънәсендә кулланырга тәкъдим итә. Хәлбуки әварә – фарсы сүзе, мәгънәләре: 1. Йорт-җиреннән аерылып читтә йөрүче, зимагур, буралгы. 2. Берәр эш белән мавыгу; мәш килү. Татар телендә әвәрә язылышы еш очрый (әвәрә булу). «Әүварә», «әүарә» язылышлары да күзәтелә: «Нәфес дөнья гыйшкы берлә әүарәдер, Бу күңел йиңә алмайдыр, ни чарадыр» (Мәүла Колый).

«Чибәрәк» сүзенә карата. Русчасы – чебурек. Казанныкылар хәтерли булыр, «үзгәртеп кору»ларга кадәр элекке Свердлов урамында Хәрби комиссариатка каршы бер почмак йортта «Чебуреки» дигән ашханә бар иде. Миңа анда «чибәрәк» ашарга туры килгәне булмады, бәлки, туры китерә алмаганмындыр. Рус телендәге «чебурек» атамасы Кырым татарлары теленнән кергән дип уйланыла. «Бүрәк» сүзе русча «пирожок, пирог» мәгънәсендә, ягъни, асылда, русның «пирог»ы борынгы болгар телендәге «бүәрәк, пүәрәк» сүзенә барып тоташа (Р. Әхмәтьянов). Шушы ук мәгънәдәге «бөрек» сүзе төрек телендә дә актив.

Р. Батулла «чибәрәк» сүзен «пешәр-пешмәс итле сумса» дип аңлата. Мондый аңлату поляк галиме А. Зайончковскийныкы диләр (ул «чебурек» сүзен чыг ’чи ит’+бөрәк ‘пирог, пирожок’ элементларына тарката). «Диләр» дим, чөнки галим бу фикерен хезмәтләрендә язып чыкмаган, фәкать хосусый әңгәмә вакытында гына әйткән дип беләм. Шуңа күрә бу ризыкның «чиле-пешле» булуы шик уята.

Ф. С. Баязитова «Гомернең өч туе» дигән китабында Әстерхан татарларында туй вакытында пешерелә торган бүрәкнең түбәндәге төрләрен санап күрсәтә: ак бүрәк – ит эчле бөккән, кабак бүрәк – кабак эчле бөккән, казан бүрәк – казанда майда пешергән бөккән, касык бүрәк – пилмән, куз бүрәк – эченә чикләвек салып пешерелә торган бөккән. Болардан башка, шешбүрәк – «шештә пешерелгән бүрәк, бүрәк шешлек» тә бар икән (Р. Әхмәтьянов).

Без тикшерә торган мәкаләдә «чыраг»ка бирелгән аңлатма да камиллектән ерак. Иң элек шул күзгә ташлана. Мәкаләнең авторы: «Урта гасырлардан да алда хан сарайларында, шаһин-шаһ йортларында, 5 әр мең кеше сыешлы мәчетләрдә чыраглар яндырылган, кәрәчин, зәйтүн мае, таза дегет чырагка сала торган сыек ягулык хезмәтен үтәгән», – дип яза. Тәүге мәчетләр урта гасырларда гына барлыкка килгән бит. Аннары керосин дигән сыек ягулык нефтьне корылай куу юлы белән табыла, атамасы инглиз теленнән, рус язма телендә беренче тапкыр 1864 елда гына теркәлгән. Шунысы кызык: баштарак бу сүзне руста «керасин» дип язганнар, ә аның инглизчә формасы Р. Батулла мәкаләсендәге әйтелешкә, чыннан да, бик якын: «керәсин». Бу сүз, нигездә, сонгый сүз булып, грек һәм латин телләрендә балавызны белдерүче сүзгә барып тоташа.