Адлер Тимергалин - Сайланма әсәрләр. 1 том. Повестьлар һәм хикәяләр

Мин Азатны аңлыйм. Моннан утыз биш еллар элек тә, җәяүләп, ил гизгәндә ул туган җирләрен эзләмәгәнмени? Менә хәзер дә, үзе дә аңламастан, язмыш тарафыннан аяусыз сызып ташланган бала чагын эзли ул.

Сәяхәтче сәфәрдә җирсенә, җылы гаиләсен сагына, өенә кайтып, мич башында ятканда, юл газаплары турында хыялланып ләззәт таба, диләр.

Утрак тормышка күчә алыр микән Азат? Мосафир булып яратылган кеше Ватанын табар микән? Ә бит психологлар, ностальгиягә дәва юк, диләр… Шундый зәһәр уй чагылып китте дә, мин аны тизрәк куалап җибәрергә тырыштым.

Кашки, бала чагыңа кайтыплар булсачы…

Балачак хатирәләрен кайтарып була булуын. Менә мин тагын Азатның башыннан кичергәннәре турында авыр хикәятне тыңлап утырам.

Белоруссиядәге татар авылын күрү Азатларга насыйп булмый.

Бар өметләрен баглаган мәчетле авылга күп булса ярты көнлек ара калгач, малайлар урманда партизаннарны эзәрлекләүче эсэсчылар төркеменә юлыгалар.

Алар кулында ниләр татыганын Азат җәелеп сөйләмәде, бу вакытта аның агарынган яңакларында каты төерләр йөргәнне, бүрткән чигә тамырлары ничек типкәнне күреп, мин дә артык сорашасы итмәдем.

Берәр айдан Азат белән энесе Рига тирәсенә, Майорига ир балалар ятимханәсенә килеп эләгәләр.

Биредә алар өч ел яшиләр.

Заяга үткән өч ел… Азатның бер тотам чәче менә шушында, ундүрт яшь тулар-тулмас вакытта агарган.

Бу өч ел эчендә ниләр генә булмый. Ятимнәр йорты сак астында булса да, балалар дөнья хәлләреннән хәбәрсез калмаганнар. Ленинград блокадасының өзелүе һәм җиңелмәс Герман гаскәренең чигенүе, Сталинградта фашист генералы Паулюсның әсир төшүе, Киевның азат ителүе… Юк, болар гына түгел, күктә көнбатышка таба төркем-төркем очып үткән һәм, бомбаларын ташлаганнан соң, тәртип белән тезелешеп кайткан кызыл йолдызлы самолётларны да бөтен халык күрә бит. Балалар да самолётларны барышлый һәм кайтышлый саныйлар. Үзалларына елмаялар. Әйе, берничә самолёт җитми кайткан чакта… Ләкин берничә генә бит!

Кеше җәһәннәмгә дә күнегә. Анда да җайлырак урын эзли, чөнки җәһәннәм утының салкынчарак төше дә бар, имеш.

Азатның пөхтәлек һәм тәртип яратуын бу йортта да күреп алалар. Тиздән үзен кече яшьтәгеләр бүлегенә төнге санитар итеп билгелиләр. Роберт та шунда булгач, Азат моңа бик теләп алына. Өстәмә рәвештә бирелгән сыныкларын энесе белән бүлешә, ә ул порцияләр көннән-көн кими, авызга да йокмый башлый, шул яланып кына каласың. Фашист Германиясенең ресурслары тәмам бетеп килә…

Икенче елны балаларга үзара да алман теленнән кала башка телдә сөйләшүне тыялар, көн саен ике-өч сәгать алман теле һәм Германия тарихы, аннары, нигәдер, логика укыту кертелә. Һөнәр дәресләре дә алман телендә алып барыла. Слесарьлыкны Азат, күрәсең, шунда үзләштергәндер.

Бермәлне балалар йортында йогышлы тире авыруы – кырчын тарала.

Администрация хатын-кызлар бәдрәфе урнашкан почмак бүлмәне изолятор итеп җайлаштырырга мәҗбүр була һәм Азатны шунда санитар итеп күчерәләр.

1944 елның язында бирегә Робертны да салалар, ләкин тире авыруы белән түгел. Малайда ул заманнар өчен иң хәтәр хасталарның берсе – туберкулёз башланган була.

«Роберт тернәкләнеп китә алмады. Көннән-көн ябыкты, буыла-буыла ютәлли башлады, күзләре генә утырып калды, – дип сөйләде Азат. – Ә дәва нәрсә? Аспирин белән балык маеннан башка берни юк… Соңгы сәгатендә Роберт, телгә килеп: «Абыем, без бит Сәйдәшевләр, – диде. – Мин сине яратам… Мин әтиемне, әниемне дә, Айдар абыемны да яратам… Ерак-ерактагы Илдар абыемны да… Тагын Ганҗә апаны…»

Робертның бу дөньядагы иң соңгы сүзе «Нигә?..» дигән гап-гади сорау була. Бу сорауга берәү дә җавап бирә алмый. Бу сорау күпләрнең чәчен агарткан. Әнә Азатның да…

Азатка кече энесенең кабере билгесез, чөнки немец администрациясе җеназасын озата барырга рөхсәт итми. Галифе кигән әзмәверләрдән ничек кенә инәлеп сорамасын, Азат катгый «Найн!» дигәнне ишетә.

Берничә көн ул, үзен кая куярга белмичә, аңгы-миңге йөри. Изоляторга керсә, элек Роберт яткан койкага карый алмый, күзләрен чытырдатып йома, колагында энесенең соңгы сүзе яңгыраган кебек була: «Нигә?..»

Нигә мин бу дөньяга килдем? Нигә китәм? Нигә сүнәм?

Исәңгерәп йөри торгач, йокысызлыктан һәм чарасызлыктан Азат үзе дә авыруга сабыша. Бу авыруның исеме – дөньядан бизү, битарафлык, өметсезлек, рухи төшенкелек. Бу авыру кешенең җан асрау инстинктларын юкка чыгара. Ул «рухи СПИД» кебек коточкыч…

Ә спецдомда, шөрепләрне тыгызлап, режимны тагын да көчәйтәләр, тышкы дөнья белән элемтәләр тәмам өзелә. Бүлмәләрне төнгелеккә бикләп куя башлыйлар, ишекләргә төрмә камераларындагы кебек күзләр ясыйлар. Аның каравы ашау ягы яхшыра, ара-тирә маргарин һәм какао да биргәлиләр, көчли-көчли балык мае эчерәләр. Ни өчен микән?