Аркадзь Ліцьвін - Дыплом на царства

Няблага было б прыгадаць, чым тая рымская магутнасць скончылася, але і без таго святы айцец і сам кароль не сумняваліся, што арыстакратыя Швецыі, мае кім заняць прастол і без гадаванцаў Рымскага Папы. І хаўрус з Масковіяй Стакгольм выкарыстае ў барацьбе з дынастычнымі задумамі варшаўскага летуценніка. Але знойдзецца каму даць зачэпку і ў Швецыі, каб кароль Жыгімонт мог кінуць войска на нязгодную Айчыну. – Не ўсе за ўзурпатара Карла Судэрманскага! Не ўсе супраць святой каталіцкай веры, з якой толькі і магчыма Збавенне! – упэўнена абвяшчалі правялебныя натхніцелі.

Цвярозым палітыкам скандынаўскія далягляды выглядалі не так велічна, як хімерычна. Найяснейшы пан намерваўся асесці ў Стакгольме, пакінуўшы ў Рэчы Паспалітай каранаванага пры жыцці бацькі каралевіча Уладыслава*. Правіць замест яго будзе губернатар у асобе аўстрыйскага прынца. А на нязгодную з парушэннем законаў і традыцый шляхту ўправа знойдзецца! Хоць бы з дапамогай цэсарскага войска. Шляхта падкручвала вуса і круціла галовамі. Дык дзеля ўсяго гэтага біскупы, свецкі і законны клер, апантана заклікаюць на крыжовы паход, які ператворыць ахопленую схізмай Масковію ў надзейнага і моцнага хаўрусніка?

Ішло кварцянае войска, найміты, магнацкія харугвы, шляхта са сваімі почтамі і літоўскія татары, запароскія казакі. Гналіся чароды і цягнулі абозы. І пакуль тая Масковія, жаўнерства няспынна рабавала ўласную краіну, падчышчаючы сусекі Беларусі не горш за пацукоў. А ў вялікага канцлера Княства Льва Сапегі былі свае думкі наконт усёй кампаніі, дзеля якіх патрабаваў свежых і дакладных звестак. Без іх і дасведчаны палітык мог памыліцца ў вызнаяэнні паходу: паўнавартасная вайна, авантура, ці адмысловая кампанія дзеля сціслых намераў?

Вясна 1609 года прынесла нямала бед маскавітам і без нашэсця з захаду. Тушынскі царык аблажыў Каломну і амаль канчаткова замкнуў кола вакол Масквы. Мацнейшыя галовы між дваран, пры ўсёй нянавісці да Васіля Шуйскага, ад пачатку мірыліся з ім дзеля захавання парадку. Але голад і хваробы збіралі сваё страшнае жніво. Нязгодныя з абраннем цара Васіля пакарысталіся абставінамі і зладзілі змову, але ваявода Васіль Бутурлін*, выдаў іх намеры і непарадкі не ўсчаліся.

Каб задушыць супраціў, Васіль Шуйскі, апантаны страхам шпіёнства і падшэптаў, выслаў з Масквы шмат думскіх баяраў, а розных прыхільнікаў «царэвіча» Дзьмітрыя пазбавіў тытула і саслаў у выгнанне. Не ўдалося вывесці паслухмянага Пафнуція на патрыяршы прастол. Не прайшла і асоба казанскага мітрапаліта Гермагена*, крутога ў словах і дзеях. З ім царква дапамагла б цару закілзаць непаслухмяных і няпэўных, але Свяшчэнны Сабор нарок патрыярхам Філарэта, у міры баярына Фёдара Нікіціча Раманава*. Трацячы падтрымку атачэння і пасадскага люду, цар Васіль усё больш спадзяваўся на замежных наймітаў.

– Усё гэта разумна, – кракталі баяры спрадвечных радоў. – Але пажалаваць чын думнага двараніна, калі тыя Ляпуновы ніколі не засядалі ў Баярскай думе…гэта ўжо занадта…

Высокія шапкі, як перакуленыя вёдры, пагойдваліся ў трывожнай згодзе. Ці тое яшчэ будзе!

– Штож, разумны гасудар бярэ не толькі бізуном але і пернікам, – зазначалі больш памяркоўныя і ніжэйшыя паходжаннем. – Не прагадаў гасудар з Пракопіем Ляпуновым, ні ў чым не прагадаў. Узгадайце ж, быў правадыр незадаволеных, а зараз удвох з братам за гасударом.

У сярэдзіне лістапада 1606 года падчас штурма Масквы Балотнікавым* Пракопій Ляпуноў з пяцьцю сотнямі конных дваранаў перайшоў на бок царскіх ваяводаў і паўстанцам давялося адступіць.

На шчасце цара і ўваскрэслы «царэвіч», здаецца, не меў сілы ўтрымаць пад наглядам вялізны захоплены абшар. Просты люд толькі цярпеў, а розных «прыхільнікаў» ды памагатых цікавілі рабунак і здабыча. Каб «царык» не махлярыў пры падзеле, шляхта з Рэчы Паспалітай, дасведчаная ў самакіраванні, абрала камісію з дзесяці чалавек. Ні царык, ні «царыца» Марына не маглі карыстацца грашыма без ведама гэтых «дэцэмвіраў». Князь Раман Ражынскі*, апошні Гедымінавіч, ведучы з Вялікага Княства тысячу коннікаў, прыстаў да царыка адным з першых яшчэ ў Арле і хутка выбіўся ў гетманы тушынскага войска. Ад усіх, не выключаючы тушынскіх баяраў, патрабаваў паслушэнства, ды і на царыка пазіраў з гетманскага сядла.

У кватэры вялікага гетмана Хадкевіча панавала незадаволенасць.

– Загнала “каморная рада” нашага гетмана ў кут. Не падабаецца ягонае меркаванне, што ўсходняя кампанія адцягвае сілы і грошы ад важнейшай вайны ў Інфлянтах.