Аркадзь Ліцьвін - Дыплом на царства

У сталіцы, як і ў кожным паселішчы па дарозе, пасольства сустрэлі ўрачыста і гасцінна. Але ўжо на другі дзень, 17 лістапада, пачаліся непрыемнасці. Каб свабодна хадзіць па Маскве, не было гаворкі. Тое ж і пра сустрэчы з падданымі цара Барыса без дазволу. Пасольства сядзела бы ў вязніцы за высокім плотам і пад аховай.

Не дзіва, што і шведскае пасольства з’явілася ў Маскве ўслед за пасольствам Рэчы Паспалітай. Нібы дзеля паказу шведаў правезлі перад домам каралеўскага пасольства.

Бясконца адкладвалі цырымонію прадстаўлення манарху. Праўда, працякалі чуткі, што цару няможацца, так што і да благой весткі недалёка. За цэлы месяц чакання толькі і адбылося незвычайнае, што пажар у суседніх дварах. Канцлер узлаваўся і прыгразіў, што падумае, як паставіцца да такога абыходжання, ды яшчэ ў небяспецы згарэць за чарговым пажарам.

Праз дзесяць дзён, 26 лістапада адбыўся прыём паслоў царом Барысам, а праз тыдзень пачаліся перамовы па артыкулах «вечнага міру». Але як жа без нечаканасцяў? Хоць бы такой, што цара прадстаўляў 10 гадовы сын Фёдар і ўвесь першы дзень занялі размовы пра прызнанне Барысу царскага тытулу. Каб умацаваць новую дынастыю, баяры пачалі з гістарычнай казкі пра каранаванне Уладзіміра Манамаха і прызнанне яму царскага тытулу візантыйскімі імператарамі. Калі ж Леў Сапега паказаў паперы падпісаныя маскоўскімі ўладарамі як вялікімі князямі, маскавіты прыгразілі ўжыць дзеля прызнання зброю.

Артыкулы Вечнага міру былі абвешчаны толькі наступным днём. Каб іх усвядоміць патрабаваўся час, таму адказ быў атрыманы праз тры дні. Баяры пачалі торг. Але ні дабіць торгу, ні тым больш піць магарыча не давялося.

Паабедняй парою 23 (13) красавіка 1605 года, у выніку нечаканага параксызму, магчыма ад дзеяння атруты, маючы пяцьдзесят чатыры гады, Барыс Гадуноў скончыў цараванне, пакінуўшы трон сыну Фёдару*. Але з царскай сям'ёю жвава ўправіліся князі Васіль Галіцын і Рубец-Масальскі з дваранамі Малчанавым і Шэфетдзінавым, а ўсіх родзічаў Гадуна, больш сямі дзесяткаў сямействаў, тут жа выправілі ў ссылку.

Сцяжына была добра знаёмая абодвум. У шырокім полі нікога не бачна, цёмная смуга лесу яшчэ далекавата і коннік трываў у лёгкім адранцвенні, якое апаноўвае падчас доўгага пакалыхвання ў сядле, калі падковы аднастайна выстукваюць, што да пастою і начлегу не блізка. Конь сам пераходзіў з лёгкай рысі на спакойны крок і зноўку на рысь. – Колькі яшчэ давядзецца ваяжаваць з-за гэтага другога Дзьмітрыя, – лена думалася чалавеку.

Ні адмовіцца, ні іншым спосабам пазбегнуць цяжкой службы не мог і толькі міжволі лаяў імянітых вінавайцаў сваіх вандровак. Што чулася ад старэйшых, а што і сам дасведчыў у падзеях бурлівых год. Гары яны гарам маскоўскія закалоты, але сёння мусіш ведаць, што да чаго, дзеля ўласнага ацалення. Балазе ад юнацкіх год быў няблага ўсвядомлены ў дачыненнях з усходнім суседам Вялікага Княства. Яно век, кажуць, не мела спакою, само іншым не давала, але надта востра пайшло за царом, як яны завуць, Іванам Чацвертым. Як пайшло ад сакавіцкага дня 1584 году, калі сканаў гэты вылюдак і негадзівец Іван Жахлівы, так і няма тым маскоўскім закалотам спыну.

Калі пасля смерці Гадуна яснепан Леў Сапега страціў надзею дапяць свайго праз Вечны мір, па абодва бакі мяжы шмат казалася і шапталася, што дзеецца нешта зусім незвычайнае… Нібыта царэвіч Дзімітрый цудам ацалеў у маскоўскай разні і мае прынесці люду шчасце і выбавенне з усіх згрызот і пакут. Дзеля таго, нібыта, у лістападзе таго ж 1605 года ў Кракаве ўзяў шлюб per procura з дачкою сандамерскага ваяводы Марынай Мнішах*. За адсутнага, дзеля патаемнасці і бянтэжлівасці, царэвіча маладую вёў пад вянец выдатны маскоўскі дыпламат дзяк Афанасі Власьеў*. Што гэта сведчыла? Адно і неаспрэчнае: рыхтуе царэвіч адпаведную хвілю, чакайце яго, добрыя людзі.

– І ўзбілася такі адчайная пара на крамлёўскі сталец! – прамармытаў ганец у свае маладыя вусы.

Спыніў каня, старанна агледзеў збрую, падцягнуў сядзельную папругу, спраўдзіў, ці не рассыпаўся порах на палічках пісталетаў. Неўзабаве і ўзлессе, час насцярожыцца. Не было лесу, гайка ці парослага хмызняком логу, адкуль не магла б выскачыць гайня двуногіх ваўкоў, званых шышамі, збройных цара Васіля, альбо зухаў царэвіча, цікаўных да ганцоў і кур'ераў.

Ці то сапраўды быў намер вялікага канцлера Сапегі, ці шмат іншых можных прыклала свае старанні, але карысці з уваскрэслага царэвіча атрымалася вобмаль. На світанні 27 (17) траўня 1606 года ў Маскве выбухнула паўстанне і ледзь не надоечы каранаваны Дзьмітрый страціў жыццё. Колішні прыхільнік Грышкі Атрэп'ева няблага прыклаўся да змовы супраць Самазванца і, пакінуўшы чудаўскую келлю, як новаменаваны мітрапаліт круціцкі Пафнуцій заняўся палітыкай. Не пуставаць жа святому месцу: нарок на царства імянітага баярына Васіля Шуйскага* і з нагоды ўрачыстасці адслужыў малебен. Цырымонія па праву належала старэйшым іерархам – наўгародскаму ці растоўскаму мітрапалітам, але ад пэўнага часу на Масковіі ўсё з'іначвалася.