Аркадзь Ліцьвін - Дыплом на царства

Пашныпарыў па торбах і сярод рознай драбязы знайшоў падчарсцвелы, але прыдатны хлеб, пляшку слабой гарэлкі і крыху вяндліны. У малой берасцянцы соль. Нават крэсіва з губою, так што меў іх зараз два, бо сваё заўсёды трымаў у кішэні. Пашкадаваў страчанае. Палярына ў скрутку ля задняй лукі, пісталеты ля пярэдняй. У торбах запас ежы, прылады дзеля нагляду за канём. Конь і ўсё пры сядле былі яго гаспадаркай, бо іншай не меў. І зноў збірай—набывай.

Перахапіўшы, што мелася, можна было рушыць далей. Едучы, раз-пораз спыняўся, прыслухоўваўся і не мог пазбавіцца ад думкі, хто ж спрабаваў яго ўпаляваць? Шмат непрыяцеляў у яснепана Льва Сапегі*. І тут, на Масковіі, і дома, у Вялікім Княстве, у Кароне. Вялікі канцлер Княства не залічаў сябе да апазіцыі каралю і ягонай «каморнай радзе», але заўжды хадзіў уласнымі сцежкамі.

Хоць бы тымі, калі ў руках вялікага канцлера апынуўся лёс трох краін, Масковіі, Кароны Польскай і Вялікага Княства. Ён жа разумеў, што падпісанне Вечнага міру патрабуе ад маскавітаў неверагоднага глупства альбо выключнай дальнабачнасці. Ні першага ні другога не спадзяваўся. Хіба цуд здзейсніць такі подпіс. Бо замест простага міру вялікі канцлер двума дзесяткамі артыкулаў прапанаваў аб’яднанне трох краін у адну. На Варшаўскім Сойме караняжы ўбачылі ў гэтым жаданне вырваць ад іх лакомае Вялікае Княства, ладны кавалак якога яны ўжо адхапілі на Украіне. Да таго ж з Вечным мірам каронныя палітыкі трацілі пужала, якім звыклі ціснуць на Вільню і украінскіх паслоў. Кінуліся даводзіць, што Рэч Паспалітая не такая слабая, каб выпрошваць мір у маскавітаў. Але вялікі канцлер не збіраўся саступаць і складваць рукі.

Не раз чулася, як даводзіў падначаленым, што ўсё, што аджыло свой век, не прызнае паразы, пакуль не адпомсціць таму, што прыходзіць яму на змену. А помста часта сляпая і б'е па служылай драбноце і б'е балюча, часам смяротна. Усім прыдаліся б паперы з торбы даверанага ганца. А разгадаць самыя хітрыя характэры людзі ўсюды знойдуцца. А яшчэ ж і шведы! Мала з імі клопату ў Інфлянтах, каб і тут лезлі? Але ж шныпараць, халера на іх! Усплыла ў памяці размова ў канцылярыі вялікага канцлера.

– Пакуль даедзеш, то і шведы свой гон распачнуць, – спачувальна прамовіў сакратар, падаючы старанна запакаваныя паперы.

– Нацерпіцца цар Васіль з гэтымі шведамі… – падаў голас пісар, адарваўшы вочы ад паперы, каб замяніць пяро. – Нібыта ўпарта адмаўляўся ад прапанаванай Карлам ІХ дапамогі, аж вось маем: не хто—небудзь, а Скопін—Шуйскі*, царскі пляменнік, перамаўляецца з пасланцом шведскага караля!

Cакратары, пісары і драбнейшыя службоўцы асалоджвалі нудоту корпання ў паперах цікавымі звесткамі з жыцця саноўных і яшчэ больш саноўных асоб.

– Ну не дурань жа цар, каб не бачыць, як хітры швед то нацкоўвае яго на Рэч Паспалітую, то шле ганцоў да Тушына, а сам цягне лапы да Капор'я, Івангораду, Нотэбургу, да іншых крэпасцяў Масковіі, каб адгарадзіць яе ад Балтыйскага мора.

– Яшчэ калі яснепан Леў Сапега насцярожваў Найяснейшага пана, што швед можа схаўрусіцца з Масковіяй і тады Рэч Паспалітая апынецца між двух агнёў! – усклікнуў шчыры прыхільнік таленту вялікага канцлера. – Усё так, – пагаджаўся сакратар, як больш дасведчаны, бо набліжаны, – але як давядзеш сваю рацыю крамлёўскаму ўладару, хоць і той мае пэўную долю розуму. Ды ці варта яго ўсведамляць, маючы на думцы карысць уласнага гаспадарства?

– Абмішуляць шведы маскавітаў, – не здаваўся апанэнт. – У лютым жа дамову падпісалі: асобнага міру з Рэчай Паспалітай не заключаць, ваяваць з намі да перамогі, а палонных выдаваць шведам. Гэта ж трэба такое паскудзтва ў дамову! Толькі нашчадак ардынцаў мог дадумацца выдаць палоннага іншаму ворагу! Ды за адно гэта!… А яшчэ пачакай, што тыя шведы навычвараюць!

– Цар вунь адмовіўся ад правоў на Лівонію, саступіў шведам у вечнае валоданне горад Карэлу з уездам і то не жаліцца, – суцешылі гарачага. – Неблагі набытак для шведскай кароны, бо людзі пад мушкет у іх заўсёды знойдуцца. Пагадненне вядома таемнае, але чутно, на Маскве пра яго вераб'і цвіркаюць.

На суцяшэнне відавочных страт шведы паабяцалі цару крэпасці, якія ваявода Скопін—Шуйскі лёгка адваюе з дапамогай шведскіх жаўнераў пад камандай славутага Дэлагардзі*.

– Уліта едет, когда то будет! Так у іх, здаецца, кажуць, – пагардліва хмыкнуў недаверлівы.

Як там Уліта, а шведы сапраўды не спяшаліся. Вясною 1609 года корпусы Дэлагардзі і Эвергарда Горна* падыйшлі да Ноўгарада і 31 (10) траўня з войскам Скопіна—Шуйскага пайшлі на Маскву. Якуб Дэлагардзі вёў за сабою дзве тысячы коннікаў і тры пяхоты. З вышыні сваіх дваццаці сямі год паблажліва аглядаў недавучанае войска маскавітаў і яго дваццацітрох гадовага ваяводу. Ля Цверы перамаглі пана Збароўскага*, але за сотню вёрст ад сталіцы шведы адмовіліся ісці далей. Бач, плату атрымалі толькі за два месяцы замест чатырох і горад Карэлу дагэтуль не перадалі. Цар замітусіўся з пошукамі грошай і выкананнем іншых пунктаў дамовы.