Валеры Гапееў - І хай ніхто не пойдзе пакрыўджаным або Грак і Монця Хрысцік

Зайшоў у прыёмную рэктара. Яго і тут быццам чакалі, таму што адразу ж сакратарка, пекная жанчына, ўзяла патрэбны лісток і падазвала яго:

– Азнаёмцеся з загадам, калі ласка… У канцылярыі возьмеце абхадны лісток… там патлумачаць.

Мацвей распісаўся, ціха падзякаваў. У дзвярах сутыкнуўся з рэктарам, Вітольдам Сямёнавічам Прыходзькам. І той разгубіўся на нейкі момант, ажно рука тарганулася наперад – заўжды ж віталіся пры сустрэчы, але рэктар авалодаў сабой – адступіў крок назад, даючы Мацвею выйсці з прыёмнай, і спыніў пытаннем:

– Ты зразумеў, за што цябе адлічылі? Ты прадэманстраваў сваю нелаяльнасць да дзяржаўных органаў, да самой дзяржавы. Вучоны абавязаны быць найперш дзяржаўнікам, – павучальна-напышліва прамовіў рэктар, адно не хапіла задзёртага ўгару указальнага пальца.

І раптоўна вырваліся словы, якія і не былі раней думкай, самі сабой склаліся, як імгненная рэакцыя на няправільную пасылку ў формуле:

– Калі вучоны – дзяржаўнік, тады з яго вырастае не Вавілаў, а Лысянкоў… – прамовіў Мацвей, павярнуўся, не развітваючыся і пайшоў прэч, не стаў глядзець, як змяніўся твар рэктара ад ягонай кароткай тырады.

А Мацвей ішоў і сам думаў над тым, што сказаў. Не, не над сэнсам, а над самім фактам выказвання. Чаму не мог запярэчыць так катэгарычна раней? Можа, таму, што цяпер ён вольны? Цалкам вольны – ад усіх сваіх ранейшых абавязкаў, нават ад чысткі зубоў і штовячэрняга чытання апошніх навін у сеціве на тэму матэматыкі. Ну а што, казалі ж, што Перэльман – не проста аскет, але аскет у кубе. І зубы ён, кажуць, не чысціць. Але зубы – дробязь, хоць і тут – свабода паводзін. Перэльман адмовіўся ад усіх даброт, ён пасвяціў сябе рашэнню задачы – і яму няма патрэбы ускладняць сваё жыццё тым, што мы завём нормамі і правіламі грамадскага жыцця, этыкетам і этыкай. Ён быў настолькі свабодны ад усякіх умоўнасцей свету, што адмовіўся ад усіх прэмій, якімі ўзнагароджваўся. Мацвей марыў недзе да трэцяга курса, што ён аднойчы рашыць якую-небудзь задачу тысячагоддзя, як і Перэльман… Добра, што ў ягоным жыцці з’явіўся Мархель – ён патлумачыў, што па дарозе да вялікага належыць напачатку рашаць сотні дробных і не вельмі задач.

Кароткая сустрэча з рэктарам у разы абвастрыла яго жаданне не кантактаваць ніяк з людзьмі – ажно да фізічна адчувальнай гідлівасці. Мацвей ішоў вуліцай і думаў пра тое, што яму трэба сабрацца, настроіць сябе яшчэ на суткі знаходжання тут – каб разабрацца з бібліятэкай і інтэрнатам – і з’ехаць, з’ехаць хутчэй.

А куды? Ды дадому. Будзе сорамна? Гэта хвалявала мала, як блізка не краналі ў дзяцінстве і юнацтве розныя кепікі і злыя слоўцы за спінай. Няёмка перад маці. Але гэта адзіны чалавек, у якога ён можа спытаць парады: што рабіць далей. Бо сам ён адказу на гэта пытанне не ведаў…

І вісеў дамоклавым мячом штраф. Без малага пяцьсот долараў – гэта сума, якой не магло быць у маці з яе мізэрнай настаўніцкай пенсіяй. Тым больш, яна штомесяц палову яе пераводзіла яму на картку, бо што тая стыпендыя.

Збіраў і здаваў у бібліятэку кнігі, атрымліваў подпісы ў абхадным лістку ў розных кабінетах, і рабіў гэта ў паўсне, без аніякіх эмоцый: проста таму, што так трэба. І сам не заўважыў, як да вечара зрабіў усё – на раніцу заставалася адно здаць пасцельную бялізну. Мацвей скідваў на флэшку ўсё, што можа спатрэбіцца Данілу Галоўчыку у вучобе, над чым яны працавалі ўдвух. Яго не дзівіў, а больш цешыў той факт, што Даніла не званіў і не прыходзіў – магчымая размова з некім пра свае злыбеды бачылася як усаджванне ў крэсла да стаматолага. Па тэлефоне ён адно паразмаўляў з маці, коратка: праблемы, адлічаны, але не вінаваты, палітыка, падставілі, усё раскажа. Быў яшчэ званок ад Мархеля, Мацвей нейкі час вагаўся: ці перазвоньваць. Прафесар патэлефанаваў сам.

– Вінаваты? – выдыхнуў ён у трубку пытанне пасля прахалоднага “добры дзень”.

– Не, Андрэй Кузьміч, – цвёрда адказаў Мацвей.

– Зразумела, хоць ні халеры не зразумела, – прамармытаў Мархель. – Куды цяпер?

– Дадому.

– Так, ясна… Слухай, – стаў казаць загадна прафесар: – Паціху ўсе утрасецца, так заўсёды бывае. Пасядзі дома, пачытай што. Не спяшайся нікуды лезці. Праз месяц-два, я табе патэлефаную, прыедзеш, паразмаўляем. У мяне ёсць добры знаёмы, прыватная фірма, устаноўка абсталявання з праграмным кіраваннем, невялікія робатазаваныя комплексы. Наша спецыфіка. Знойдзем там табе месца. А праз год… Праз год ці мала што зменіцца. Як той Насрэдзін казаў: ці я, ці асёл, ці шах, а нехта памрэ. Дамовіліся?