Әхәт Гаффар - Сайланма әсәрләр - 4 томда. 2 том

Кортлар кара җиргә, яшел бәрәңге яфракларына тамган кан тамчыларын хәтерләтә иде.

Шуннан нишләде? Сөнгатулла аягына басты, бозау янына килеп, аның муен астын кашып торды.

Шуннан соң, сукмак буендагы кычыткан белән алабутаны чапкач, ул яңа зиратны – чардуганнары затлы, агачлары яшь булган, зиннәтле истәлек ташлары куелган (исән туганнарының – хәленә, үлгәннәрнең кадеренә карап инде) каберләрне күзеннән кичерде: ул югында артмаганнармы? Артмаганнарын күргәч, күңеле сөенде. Шул ук вакытта ахыргы кабернең кемнеке икәнен барлаудан тыела алмады. Урман каравылчысы булып торган Зариф Зәетовныкы – яхшы кеше иде, мәрхүм. Шуны ачыклаганда, Сөнгатулла үз тәне тоярдай, үз аңы иңләрдәй дөньядагы барлык хәсрәтне, барлык тавышны бер генә мизгелгә туктатып торырга теләгән шикелле булды. Ул җан сызуы төсендә үтеп киткән бу теләгенең каян килгәнен тәгаенләп өлгермәде, тик Зариф Зәетов янәшәсендә үзе ятачагын ачык күрде инде. Әлегә аның «ятуым ихтимал гына әле» дип үз уена карышасы килде. Әйе, анда кемнедер аннан алда җирләп өлгермәгәннәр. Өлгермәгәннәр икән – яхшы. Әйе, Зариф Зәетов янәшәсендә ятарга була. Яхшы кеше. Яхшы. Ах, әлбәттә, әлбәттә, яхшы кеше иде…

Һәммәсенә дә җавап шушы иде. Яңа зиратта, анысыннан кычытканлы канау белән генә аерылган иске зиратта, ничә гасыр буена җыелган каберләрдә, алар өстендәге карт каеннар, наратлар, мүк баскан ташларда, өч алфавит алмаштырган, ә иманын алмаштырмаган халыкның ул ташларга үз телендә язган исемнәр, еллар, дога юллары, ядкяр сүзләре – боларның барысы да җавап. Барысы да. Җавап.

Аның каравы күзеңдә соңгы ышаныч нуры сүнгәнче каның белән тәнең буенча аккан һәммә сорау синеке. Яшәү – иң зур сорау. Иң зур сораудан да зуррак җавап юк.

Ул, койманың рәшәткә башына тотынып, карашын иске зиратның түренә – каеннар куерак булган урынга күчерде. Ул тарафтагы агачлар кырык-кырык биш еллыклар. Анда үткән сугыш чорында һәм сугыш тынгач үлгәннәр җирләнгән. Күбесенең йә бура, йә такта чардуганнары таралып черегән инде. Агач утыртылганнарында йә агачлары, таш куелганнарында йә ташлары тора. Әнә теге кара тап ни-нәрсә тагын? Каян килгән? Моңарчы юк иде ул. Иртә таңнан алып төнгә чаклы, хәтта төнлә дә җәен димсең, кышын димсең, көзенме, язынмы, үз өе яныннан кайда нинди тап, төс, шәүлә күренгәнне Сөнгатулла яхшы белә, бу аның канына сеңгән. Болар гынамы соң, тавышларны, авазларны да. Кайдан нинди җил искәндә агач ябалдашлары ничек бөгелә, күләгәләр нинди озынлыкта булганда вакыт күпме – барысын да белә. Әйе, анда бу кара тап юк иде. Ни икән ул? Каеннарның кояш нурлары яктырткан толымнары астында, ак кәүсәләре арасында каралып тора.

Кызыксыну басты. Шул тирәләрдән әйләнеп кайтасы да килде. Иске зиратка күптәннән аяк басканы, әнкәсе каберен байтактан зиярәт кылганы юк. Элегрәк, мал-туар асрау авырга килгәндә, зират үләнен бүлгәләп чабалар, кайбер чакны аңа да тигәне бар, яки карт-корылар үз пайларын чабып бирүне сорый, ул баш тартмый, тыңлый иде. Хәзер зиратны ялгыз, булышчысыз пенсионерлар, әле дә җомга намазына йөргән картлар гына бүлешеп чаба. Алар моны савапка саный. Зиратны чистарту ич. Авыл Советына акчасын түлиләр, шул керем исәбенә үзләре үк зиратның коймасын төзек тоталар. Ә быел үләнне чапмаганнар икән әле. Чәчәкләр җетелеген җуйган, кәлшә үләннәренең орлыклары җитешеп, зиратны саргылт-яшел төскә керткән инде.

Койма буйлап, үз сукмагыннан су буена таба төшкәндә, яр читеннән яңа зиратка кергәндә һәм иске зират канавын аркылы чыккач, инде түмгәкләр хәлендә генә калган исемсез каберләргә басмаска тырышып атлаганда, теге кара тап ак кәүсәләргә әле күмелә, әле тагын күренә, гүя качышлы уйный иде. Инде аңа туры юнәлешкә төшеп барганда ул күздән югалмады, үзе үк аңа якыная башлады кебек. Зурайганнан-зурайды, рәвеше үзгәрде, турайды, почмакланды. Сөнгатулла сагайды, чөнки аның яңа кабер ташы икәнен таныды. Тик менә ташы гына яңа микән, кабере дә яңа микән? Хәер, алар авылында таш яңарту дигән нәрсә юк; бу эш – гореф-гадәткә сыймый торган фигыль, әүвәлдән тыелган, ә халык гөнаһ санаган хәл. Хорафат, әлбәттә. Заманалар үзгәрде, тормыш бөтен, көн итүе җиңел, борынгы гадәтләрне санга сукмыйча, яңартулары да бар. Тик, ай-һай, ул моңа ышанмады. Бүтән халыкларда бу – гадәти нәрсә. Алай гына түгел, сөякләрен казып, башка урынга күчереп җирләү дә бар. Ә бездә – шикле.

Тәмам якынайды. Таш астында кызыл балчыклы яңа кабер иде. Нигә сугыш заманында, сугыштан кайтып, авыр яраларыннан вафат булганнар тирәсенә җирләделәр икән соң?