Әхәт Гаффар - Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 4

Ошбу сыйфат – язучының иҗатында, иҗтиһатының асылында. Ул – киң җәмәгатьчелектә фикерләр кузгаткан бик күп мәкаләләр авторы да. Язучы Я. Мостафин – әүвәлге СССР Язучылар берлегенең кыргыз әдәбияты советы әгъзасы, Мәскәүдәге Ворошилов районы Советы депутаты, РСФСР Әдәбият фондының президиум әгъзасы иде. Әллә күпме милли язучыларның әсәрләрен, урысчага тәрҗемә итеп, Мәскәүдәге газета-журналларда, нәшриятларда да чыгарды ул. Алар арасында татар язучыларының әсәрләре аеруча күп. Ямил ага татар әдәбияты, Татарстан белән даими элемтәдә тора, әледән-әле Казанга килә, әдипләребез белән очраша, китап укучылар конференцияләре үткәрә. Горурлана.

Чынлыкта, ул сурәтләгән каһарманнарда – Я. Мостафинның үз язмышы. Әдип – олы тормыш мәктәбен, авыр сынаулар үткән кеше. Чын мәгънәсендәге көрәшче шәхес. Әсәрләренең һәркайсы ышандыра, алар уйлап чыгарылмаган, алар аның яшәү үрнәге белән сугарылган. Язучының «җан хәтере» менә шунда инде. Әлеге хәтер йомгагының очсыз-кырыйсыз, озын җепләре Я. Мостафин иҗатын башка халыкларның рухи дөньясы белән дә тоташтыра. Аның әсәрләре заманында СССР, дөнья халыкларының күп кенә телләрендә нәшер ителде.

Шомырт, чия, алмагачлар чәчәк ата торган май аенда күренекле язучы Ямил Мостафа улы Мостафинга 85 яшь тула. Без каләмдәшебезгә саулык-сәламәтлек, рухи ныклык, иҗат офыгының һәрчак шулай ачык булуын, үз укучыларын үз йөрәге хәтере тирәсенә чакырып торган учак төсле җыюын телибез.

Гәрчә анда тумасак та, ара-тирә ут күршеләрнең хәл-әхвәлләрен белеп тору мәгъкульдер. Шуның кебек, элек тә без татар әдипләре тарафына ут күршебез рус язучылары килгәләп-киткәләп йөргән. Әйтик, Максим Горький татар каләм ияләренең язмышлары, нинди тормыш белән яшәүләре хакында гел сорашып, белешеп торган. Ул, мәсәлән, Гаяз Исхакыйның башта язган әсәрләрен укып, аларның әдәби һәм рухи көчен танып, үз җанына якын кабул кылып, заманында үз даирәсендәге журналда русчага тәрҗемә иттереп бастырган. Шуннан соң, беләбез ки, русның бөек шагыйре Анна Ахматова (Әхмәтова), хастаханәдә авырып яткан чагында да, үзеннән Тукай шигырьләрен тәрҗемә итүләрен сорагач: «Уж я своего переведу», – дигән. Инде дә Максим Горький С. Н. Сергеев-Ценскийга язган бер хатында болай дигән: «Жалуетесь, что «проповедники хватают за горло художников?» Дорогой С. Н., это ведь всегда было. Мир этот – не для художников, им всегда было тесно и неловко в нём – тем почётнее и героичнее их роль. Очень хорошо сказал один казанский татарин-поэт, умирая от голода и чахотки: «Из железной клетки мира улетает, улетает юная душа моя». Ягъни, бөек якташыбыз дип әйтик, Максим Горькийның Тукайдагы «Очты дөнья читлегеннән, тарсынып, күңелем кошы» дигән мәшһүр шигъри һәм фәлсәфи юлларын хәтерләп калуы гаҗәп түгелмени?

Ә инде Тукайдан соң 10 ел соңра дөньяга килгән Сергей Есенинның аның хакында «Нинди зур шагыйрь!» дип әйтүе – бусы да гаҗәеп түгелмени? Гәрчә Тукай – төрки кавеменнән, ә Есенин – ул бит саф рус каләм иясе. Ә нинди уртаклык! Ахыр килеп, моның нәрсәсенә шаккатмак кирәк, ди. Тукай да, Есенин да – гади авыл балалары, табигать кешеләре, үз халыкларының бөтенлеге, дәүләтле булуы, рухларының бәйсез, тышаусыз булулары хакына җан аткан газиз шәхесләр ләбаса.

Сергей Александрович Есенин 1895 елның яңа стиль белән 3 октябрендә Рязань губернасындагы Константиново авылында дөньяга килгән дә тугыз яшеннән (нәкъ Тукай шикелле!) шигырьләр яза башлаган. Һәм озак та тормый, үзенең тулар-тулмас 30 яшьлегенә җиткәндә, русның бөек шагыйренә әйләнү әмәлен, хикмәтен, фәлсәфәсен, рухын тапкан да, ахыр килеп, дөнья шигъриятенең бөек әһелләреннән берсе булып әверелгән. Җиңел булмагандыр: ул да, нәкъ Тукай сыман ук, «чәчкән идем, урган идем» дигән бөек тормыш итү, яшәү мәгънәсен табу дәресләрен, сабакларын үткән.

Шушы каләм иясенең 1925 елның 28 декабрендә Ленинград каласында әйбәт кенә итеп яшәгән бер вакытта үз-үзенә кул салып мордар китүенең сәбәпләре хакында хәзер, вакытлар узгач, әллә ничәмә фаразлар әйтелә. Соң инде, танылган шагыйрьнең кинәт кенә шундый һәлакәткә баруы тикмәгә генә булмагандыр ул. Чөнки, әйтик, Александр Блок, Владимир Маяковский «олуг» большевиклар инкыйлабын башта бишкуллап кабул кылуларына карамастан, Блокның үз-үзен ачлык белән җәфалап үтерүен, ә инде Маяковскийның револьвердан атылып үлүен ни белән аңлатмак кирәк? Югыйсә бит болар – Октябрь инкыйлабын дүрт күзләп көтеп алган, шуңа бөтен сәләтләрен салган бөек каләм ияләре. Ә иҗатының язгы гөләп чәчәге кебек гөрләп киткән бер вакытында Сергей Есенинның асылынып үлүен ничек аңларга кирәк икән? Ул да бит – «26 хакында баллада» (Баку комиссарлары хакында), В. И. Ленин турында «Совет Русе», шуннан соң «Анна Снегина» дигән мәшһүр поэмалар иҗат иткән адәм баласы лабаса.