Isaac Asimov - Hoeksteen van de Foundation

‘Jij mag mij niet bijzonder, is het wel?’ vroeg zij. ‘Je hebt mij vanaf het begin niet erg gemogen.’

Trevize bleef staan. ‘Jij bent je bewust van geesten en van wat zij denken,’ zei hij. ‘Jij weet hoe ik over jou denk, en waarom.’

Blits schudde langzaam haar hoofd. ‘Jouw geest is voor Gaia taboe. Dat weet je. Wij hadden jouw beslissing nodig en het moest de beslissing zijn van een heldere, niet aangeroerde geest. Toen we je schip gevangen namen heb ik Pel en jou in een kalmerend geestveld gebracht, maar dat was noodzakelijk. Anders zou je geest door paniek of woede misschien beschadigd worden, en op het cruciale moment onbruikbaar. Maar dat was absoluut alles, ik mocht beslist niet verder gaan en heb dat ook niet gedaan. Ik weet dus niet wat je denkt.’

‘De beslissing die ik moest nemen, is nu genomen,’ zei Trevize. ‘Ik besloot ten gunste van Gaia en Galaxia. Waarom praat je nu dan nog voortdurend over een heldere, onaangeroerde geest? Jullie hebben wat jullie wilden hebben en jullie kunnen nu naar goeddunken met mij omgaan.’

‘Helemaal niet, Trev. Misschien hebben wij in de toekomst nog andere beslissingen nodig. Jij blijft jezelf en zo lang je leeft zul je een zeldzame natuurlijke hulpbron binnen de Melkweg zijn. Ongetwijfeld zijn er nog anderen zoals jij in de Melkweg en ook in de toekomst zullen er anderen komen, maar nu kennen we jou — en jou alleen. Je bent voor ons nog steeds onaantastbaar.’

Trevize dacht na. ‘Jij bent Gaia en ik wil niet praten met Gaia. Ik wil met jou praten als individueel wezen, als dat iets te betekenen heeft.’

‘Het heeft iets te betekenen. Het is beslist niet zo dat wij uitsluitend als eenheid bestaan. Ik kan Gaia een poos uitschakelen.’

‘Ja,’ zei Trevize, ‘ik denk ook dat je dat kunt. Heb je het nu gedaan?’

‘Ja.’

‘Laat mij je dan vertellen dat je spelletjes hebt gespeeld. Je bent misschien mijn geest niet binnengegaan om mijn beslissing te beïnvloeden, maar je hebt dat toch zeker wèl gedaan bij Janov, niet?’

‘Denk jij dat ik dat heb gedaan?’

‘Dat denk ik, ja. Op het cruciale ogenblik herinnerde Janov mij aan zijn eigen visie op de Melkweg als een levend geheel en die gedachte bracht mij ertoe mijn beslissing op dat moment te nemen. De gedachte mag dan misschien van hemzelf zijn geweest, maar zij werd door jouw geest naar boven gehaald, nietwaar?’

‘De gedachte was in zijn geest, maar daar waren vele gedachten,’ zei Blits. ‘Ik effende de weg voor die bij hem aanwezige herinnering aan een bepaald beeld van de Melkweg — en ik effende de weg niet voor andere gedachten die hij had. Deze speciale gedachte glipte derhalve gemakkelijk vanuit zijn bewustzijn en werd onder woorden gebracht. Let wel, ik heb de gedachte dus niet geschapen . Zij was al aanwezig.’

‘Niettemin kwam dat neer op een indirecte bemoeienis met de volmaakte onafhankelijkheid van mijn beslissing, nietwaar?’

‘Gaia vond het nodig.’

‘O ja? Wel, als dat je een beter of edeler gevoel geeft, Janovs opmerking bracht me ertoe de beslissing juist op dat ogenblik te nemen, maar het was de beslissing waarvan ik denk dat ik haar ook had genomen als hij niets had gezegd of zelfs als hij had geprobeerd mij over te halen tot een andere beslissing. Ik wil dat jullie dat weten.’

‘Ik ben opgelucht,’ zei Blits koeltjes. ‘Was dit de reden waarom je mij wilde spreken?’

‘Nee.’

‘Wat is er dan verder nog?’

Nu ging Trevize zitten in een stoel die hij tegenover de hare had gezet, zodat hun beider knieën elkaar bijna raakten. Hij boog zich naar haar toe. ‘Toen wij Gaia naderden, was jij de bemanning van het ruimtestation. Jij was degene die ons gevangen nam, jij kwam naar ons toe om ons te halen. Jij bent sindsdien voordurend bij ons gebleven, afgezien van die maaltijd bij Dom, die je niet samen met ons hebt genoten. En in het bijzonder: jij was degene die bij ons aan boord was in de Verre Ster toen de beslissing viel. Steeds jij.’

‘Ik ben Gaia.’

‘Dat is nog geen verklaring. Een konijn is Gaia. Een kiezelsteen is Gaia. Alles op de planeet is Gaia, maar niet alles is in gelijke mate Gaia. Sommigen zijn meer Gaia dan anderen. Waarom jij?’

‘Wat denk je zelf?’

Trevize waagde de beslissende stap. Hij zei: ik denk dat jij Gaia niet bent. Ik denk dat jij meer bent dan Gaia.’

Blits maakte een spottend geluid.

Trevize liet zich niet van de wijs brengen. ‘Op het moment dat ik het besluit nam, zei de vrouw die bij de Spreker was…’

‘Hij noemde haar Novi.’

‘Zei deze Novi, dan, dat Gaia gesticht was door robots die niet meer bestaan en dat Gaia was geleerd een versie van de Drie Wetten van de Robotica in acht te nemen.’

‘Dat klopt.’

‘En er bestaan geen robots meer?’

‘Dat zei Novi.’

‘Dat zei ze niet. Ik herinner mij haar woorden nog precies: “Gaia werd duizenden jaren geleden gesticht met behulp van robots die ooit, een korte poos, de menselijke soort gediend hebben, maar die dat nu niet meer doen”.’

‘Nou, Trev, dat betekent toch dat zij niet meer bestaan?’

‘Nee, het betekent alleen dat zij niet meer dienen. Kan het niet zijn dat zij nu heersen ?’

‘Belachelijk!’

‘Of toezicht houden? Waarom was jij aanwezig toen de beslissing moest worden genomen? Dat leek mij niet strikt noodzakelijk. Tenslotte was Novi degene die de zaken in de hand had, en zij was Gaia. Waar was jij voor nodig? Tenzij…’

‘Ja? Tenzij?’

‘Tenzij jij de toezichthouder bent wiens rol het is ervoor te zorgen dat Gaia de Drie Wetten niet vergeet. Tenzij jij dus een robot bent die zo verbluffend knap gemaakt is dat hij niet van een mens kan worden onderscheiden.’

‘Als ik niet onderscheiden kan worden van een mens,’ zei Blits met een spoor van sarcasme in haar stem, ‘hoe komt het dan dat jij dat wel kunt?’

Trevize leunde achteruit. ‘Jullie hebben me immers allemaal verzekerd dat ik het talent heb zekerheid te kennen? Zekerheid bij het nemen van beslissingen, het zien van oplossingen, het trekken van correcte conclusies. Zelf heb ik dat nooit beweerd. Jullie zeggen dat van mij. Welnu, vanaf het moment dat ik jou voor het eerst zag heb ik mij niet op mijn gemak gevoeld. Ergens klopte er iets niet met jou. Ik ben minstens even gevoelig voor vrouwelijke aantrekkingskracht als Pelorat — meer dan hij zelfs, meen ik — en jij bent een vrouw met grote uiterlijke schoonheid. Toch heb ik mij geen moment ook maar in het minst tot jou aangetrokken gevoeld.’

‘Mijn wereld stort ineen.’

Trevize negeerde die opmerking. ‘Toen jij voor het eerst in ons schip verscheen,’ vervolgde hij, ‘hadden Janov en ik juist van gedachten gewisseld over de mogelijkheid van een niet-menselijke beschaving op Gaia, en toen Janov jou zag vroeg hij in zijn onschuld: “Bent u menselijk?” Misschien moet een robot de waarheid zeggen, maar die kan natuurlijk best ontwijkend zijn. Jij zei alleen: “ Lijk ik dan niet menselijk?” Ja, je ziet er menselijk uit, Blits, maar laat mij de vraag herhalen. Ben jij menselijk?’

Blits zei niets en Trevize ging verder, ik geloof dat ik zelfs op dat eerste moment al het gevoel had dat jij geen vrouw was. Jij bent een robot en op de een of andere manier bespeurde ik dat. En omdat ik die indruk had gekregen, hadden alle daarna volgende gebeurtenissen een bepaalde betekenis — met name jouw afwezigheid tijdens het diner.’

‘Denk je dat ik niet kan eten, Trev?’ vroeg Blits. ‘Weet je dan niet meer dat ik in jouw schip een of ander garnalenmaaltje heb genuttigd? Ik verzeker je dat ik in staat ben tot eten en tot alle andere natuurlijke functies. Inclusief seks, als je dat soms wilde vragen. Maar dat alles bij elkaar bewijst nog niet dat ik geen robot ben, dat wil ik niet ontkennen. Duizenden jaren geleden hadden de robots al het toppunt van perfectie bereikt en konden zij alleen op het gebied van de geest nog worden onderscheiden van mensen, en dan nog alleen door degenen die over geestvaardigheid beschikten. Spreker Gendibal zou wellicht in staat zijn geweest te zeggen of ik een robot ben of niet, als hij de moeite had genomen mij maar éen keer in ogenschouw te nemen. Maar dat deed hij natuurlijk niet.’