Вячаслаў Ракiцкi - Беларуская Атлянтыда. Рэаліі й міты эўрапейскай нацыі

— Найперш, што ў старавечнасьці лічылася абразай?

— Найчасьцей гэта былі зьнявагі, зьвязаныя з паходжаньнем, з нараджэньнем па-за законным шлюбам, абвінавачаньне маці чалавека ў разбэшчанасьці. Паказальна, што ў Статуце Вялікага Княства Літоўскага 1588 году гэтыя пытаньні знайшлі належнае адлюстраваньне:

Теж уставуем, иж коли бы хто кому рек, жесь ты неучстивое матки и нечистого ложа сын, а того бы на него не довел, а тот, которому примовено, с того слушне бы се вывел, тогды сказуем, иж таковый маеть оного навезати совито сорокма копами грошей. А тую примовку перед тым же судом заразом, с права не отходечи, так очистити и тыми словами одмовити маеть, што есми менил на тебе, жебысь ты был неучстивое матки и нечистого ложа сын, том на тебе брехал яко пес.

— У асяродзьдзі шляхты гонар баранілі на паядынку. А як у мяшчанскім асяродзьдзі рэагавалі на абразу?

— Звычайна мяшчане не рызыкавалі ўласным жыцьцём. Іх цалкам задавальняла публічнае перапрашэньне ды грашовы штраф за абразу. Асабліва сур’ёзна ставілася беларускае бюргерства да зьнявагаў уласнай прафэсійнай дзейнасьці. Прыкладаў, калі абраза прафэсійнай кваліфікацыі майстра паклікала крыўдзіцеля ў суд, можна прывесьці надзвычай шмат. Спынімся на здарэньні, якое мела месца ў Магілёве ў 1577 годзе. У магістрацкі суд са скаргай на калегу Косьцю Яцкавіча зьвярнуўся магілёўскі залатар Улас Багданавіч. Мала таго, што канкурэнт прылюдна яго «лаиал и словы не учстивыми соромотил», дык ён яшчэ меў нахабства паставіць пад сумнеў прафэсійную рэпутацыю заяўніка:

А над то яшчэ фалшэрам называл, у чом ён разумеючы быт не малое уближэне своей у добрай славе и пачстиваму захаваню, звлаща зелжене вяликае видзечы рамяслу свайму залатарскаму, каторае тых прычын церпливе зносит не звыкло, хоцечыся з такового падазрэнства Улас вывесть жедал а вчинене справедливости.

Натуральна, абвінавачаны меў свае контраргумэнты. Косьця даводзіў і на судзе, «...што не без причины поведаючи дей то на него вел, але подзроным его в том быти разумел». Бо, як ён цьвердзіў, ягоны калега замест срэбраных з пазалотай гузікаў прадаў рэчы, вырабленыя з бронзы, «через Богдана Сидоровича мещанина Могилевского теж мещанину Могилевскому Лукъяну Михайловичу Пилку». Аднак, гэтыя мяшчане, выкліканыя на суд, не пацьвердзілі абвінавачаньняў. Магістрат, улічваючы ўсе вышэйзгаданыя акалічнасьці ды паказаньні сьведкаў, вынес вырак на карысьць Уласа:

Врад зрозумевшы то напрод же, Улас чловек не лозный, але в месте короля его милости Могилевском добре оселый, иако один з мещан господарских Могилевских. А за то што на него клал, а не довел, же сам того близким ест, про то вси шкоды и наклады судовые, которые от него на тот час поднял, водле права нагородити и слушне ему оправити винен будет.

— А ўвогуле лаянка, абразы непрыстойнымі словамі, калі гаворка не ішла пра нейкую прафэсійную дзейнасьць пакрыўджанага, ці ўспрымалiся на масавым узроўні сьвядомасьці як супрацьпраўнае дзеяньне, якое мусіла разглядацца ў судзе?

— У другой палове XVI і ў XVII стагодзьдзі ў судовых кнігах Магілёўскага магістрату падобныя скаргі займаюць трэцяе месца пасьля крымінальных злачынстваў ды маёмасных скаргаў. У мяне дык склалася ўражаньне, што любая публічная зьнявага годнасьці й гонару мешчаніна амаль імгненна выклікала ў апошняга надзвычай тыповую рэакцыю — зварот у суд. Прычым, магістрат такіх справаў не пакідаў без разгляду і ўвагі. Падкрэсьлім, сярод гэтых скаргаў, што былі разгледжаныя ў судзе, вельмі шмат такіх «нязначных» — як скажам, звычаёвая лаянка паміж суседзямі. Аднак, суд не казаў, як цяпер — ну што вы, паміж сабой па-людзку разабрацца ня можаце, а браў такія справы да разгляду. Асабліва пільную ўвагу да сябе прыцягвалі абразы непрыстойнымі словамі. Нецэнзуршчына каралася даволі жорстка.

— Ці захавалася ў крыніцах аргумэнтацыя, якая дазволіла б нам зразумець прычыны такога жорсткага стаўленьня з боку тагачаснай гарадзкой супольнасьці да аматараў брыдкаслоўя?

— Такое стаўленьне да лаянкі было зусім натуральнае для хрысьціянскай культуры. Тым болей, што час, пра які мы гаворым, характарызуецца дзьвюма істотнымі рысамі — з аднаго боку, адбываецца больш глыбокае засваеньне хрысьціянскай дактрыны на масавым узроўні, а зь іншага — істотна ўзмацняецца індывідуалізм у мяшчанскім асяродзьдзі. А ўвогуле, згодна з тагачаснымі ўяўленьнямі, брыдкаслоўе — прамы шлях да пекла. Прынамсі, лічылася, што бацькі, якія вучаць сваіх дзяцей лаяцца, туды мусяць патрапіць абавязкова.