Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Люблю, бо разумею, што яму баліць, ад чаго ён пакутуе. Яму па-чалавечы сорамна за людзей, сорамна, што ў паш час, пасля такой жахлівай вайны, пасля столькіх ахвяр, калі замочана такая «вялікая плата за шчаслівы наш дзень»,— мы спакойна глядзім, як «удава б'е паклоны царку» — з-за каня, з-за палена дроў, а самі «загрудкі бяромся з-за розных прэмій...».

Люблю яго паэзію за маральны максімалізм, за мужнасць не ўхіляцца ад праўды, якой бы горкай яна ні была, і за мужнасць безаглядна, без дыпламатычнай мімікрыі біць свалату і дрэнь, паскуднікаў і нягоднікаў самай рознай масці. Як трапна, бязлітасна-з'едліва, знішчальна характарызуе ён гэтых «ліхвяроў з душою садзіста», «самаўпэўненых крэцінаў» і «настырных дзяляг», «хцівых баязліўцаў» і «пачцівых халтуршчыкаў», «алілуйшчыкаў» і «кабінетных сланоў», «нацыянальных капшукоў» і «канцылярскае дуб'ё»! Як пагарджае і ненавідзіць ён «атлусцелае мяшчанства», «рабства дачаў і аўтамашын», «рабскі дух кар'ерызму», «тупую веліч» і «ліпкае халуйства», «п'янае дзікунства і паклёп», «заліхвацкі рогат скамарохаў» над святынямі!

Люблю за высокую грамадзянскую чуйнасць да вялікіх і малых трывог веку, за несціханую, як боль, заклапочанасць лёсам чалавека і чалавецтва, лёсам роднага краю і ўсёй зямлі.

Люблю за прафесійнае майстэрства, за высокую культуру пісьма, паэтычнага радка, слова. У Панчанкі трэба гэтаму вучыцца нашай літаратурнай моладзі. Вядома, што культура верша пачынаецца з культуры мыслення, думання, з культуры пачуцця. Панчанка піша мовай багатай, прыгожай, сакавітай, сапраўднай беларускай мовай, не засмечваючы яе вузкамясцовымі, незразумелымі для шырокага кола чытачоў дыялектызмамі, жарганізмамі і іншымі падобнымі непатрэбствамі. Яго паэтычная мова не ведае какафоніі, гугнявасці і заіклівасці, сінтаксічнай грувасткасці і псеўданароднага прымітывізму, у ёй мы не знойдзем пачварных слоў-абрубкаў, слоў-калек, слоў-неданоскаў, слоў гарбатых і кульгавых, якімі так стракацяць зборнікі некаторых сучасных нашых паэтаў. У гэтым сэнсе Панчанка — верны наследнік традыцый найвялікшых паэтаў свету, якіх вызначае, апрача ўсяго іншага, зайздросна высокая культура паэтычнага слова.

Люблю за багацце настрояў, інтанацый, рытмаў — яны ў яго такія розныя. Ніякай скаванасці, прыгладжанасці, якія б вялі да аднастайнасці гучання, да манатоннасці. У адным і тым жа вершы ён — адпаведна руху пачуцця — можа пераходзіць з аднаго памеру на іншы, можа зарыфмоўваць дактылічную клаўзулу з жаночай і мужчынскай,— каб толькі жывой, дакладнай і праўдзівай была інтанацыя, каб толькі пачуццё не аказалася ўціснутым у «пракрустава ложа» формы.

Люблю за свежую, нечаканую рыфму. Пра яго майстэрства рыфмоўкі можна пісаць спецыяльнае даследаванне. Панчанка ўпершыню ў нашай паэзіі сістэмна перайшоў на гэтак званы акустычны прынцып рыфмоўкі — асноўны ў вусна-паэтычнай народнай творчасці, заснаваны не на аднолькавасці, а па падобнасці гукаў у клаўзулах: дастаткова, каб сугучнасць была ўлоўлена слыхам. Вось тыповыя, характэрныя для яго рыфмы: станцыя — паганцаў, грабежніцы — бежанцах, мяне — знямеў, мёртвыя — вавёркамі, належыць — начлежным, наблыталі — бітвамі, падручнікі — перакручана, поўзалі — бярозамі, парымся — кіпарысаў, уцяміць — негрыцянак, зязюлямі — зажураны, шастаў— шчасця, аркестра — не кепска, тузанула — зануда, красой — расол. Мы часта гаворым пра паэтычную вучобу ў народа і прыводзім у доказ пераймальніцкі прымітыў «а ля фальклор». А сапраўдная фальклорная школа — вось дзе. Вось у каго бачна засваенне эстэтычнага вопыту народнай песні, вось чыё «вуха», слых выхаваны, «вышкалены» паэтычнай культурай народа-песпятворцы, культурай роднага паэтычнага слова! Па сутнасці, Панчанка — рэфарматар беларускай рыфмы, яна складае адзін з элементаў яго творчага наватарства. Да Панчанкі выкарыстанне акустычнай рыфмы ў беларускай паэзіі было эпізадычным, выпадковым. Панавала рыфма дакладная. Але Панчанка любіць і дакладную ці проста багатую рыфму: перапала — ціравала, перавале — пілавалі, землетрасеннямі — асеннімі, даверуся — верасе, прыцярпецца — цяпельца, пляткарце — плацкарце, давядзецца — вядзерца, прабірцы — прабіцца, чараўнікі — чарнавікі, сурочылі — сарочыя. Нярэдкі госць у яго і састаўная рыфма: слязу лілі — на Везувіі, Ільменя — плынь мяне, грудкамі — самакруткі мы, дзяжа ў нас — дзяржаўнасць, на аркане — наракалі, шайбаў — чай быў, на пасаг — напісаць, цытатай — ці татам. Ну, а такая сэнсавая рыфма, як начканц — начхаць? Для сатырычнага верша ёй цаны няма!