Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

Сапраўды: так у балгарскай паэзіі да Вапцарава не пісаў ніхто.

Менш, чым хто б то ні было іншы з балгарскіх паэтаў XX стагоддзя, Вапцараў выяўляў у сваёй творчасці элементы і рысы таго стылю, які мы вызначаем як літаратурна-кніяшы. Бадай, немагчыма назваць другога сучаснага яму балгарскага вершатворца, які б у сваёй паэтыцы, у складзе і слове так мала быў бы залежны ад пануючай паэтычнай традыцыі, так мала клапаціўся пра літаратурную вывучку ў сэнсе засваення класічных жанраў і форм верша, традыцыйных прыёмаў і спосабаў мастацкай выразнасці. Раблю, аднак, абавязковую агаворку: гэта зусім не значыць, што Вапцараў не абавязаны нацыянальнай і сусветнай паэтычнай класіцы. Наадварот, вельмі многім абавязаны. Урокі вялікіх папярэднікаў ён засвоіў глыбока і трывала, але — не як старанны вучань-пераймальнік, а — як моцная і самабытная творчая асоба. У вялікіх ён вучыўся перш за ўсё разуменню грамадскага сэнсу творчасці, асваенню галоўных прынцыпаў рэалістычнага мастацтва. Пра гэта ён добра сказаў сам у вершах, прысвечаных Боцеву, Пушкіну, Горкаму, і ў многіх іншых.

Нярэдка творчая мэта ў Вапцарава была настолькі практычна-канкрэтная, што, здаецца, верш не пісаўся, як звычайна пішуцца літаратурныя творы, а прамаўляўся як палымяная прамова агітатара або як глыбока шчырая, даверлівая гутарка з таварышамі па барацьбе, па лёсу, па класу. Здаецца нават, што розныя класічныя формы і немагчымы ў даным выпадку, яны проста непрыдатныя, непрыгодныя для яго паэтычнай мовы, бо толькі здушвалі яе і скоўвалі. Свабодная і нязмушаная, як быццам і зусім імправізаваная размова вершам! Аднак наконт імправізацыйнасці — гэта толькі ілюзія. Бо мы ведаем, як упарта працаваў Вапцараў над радком і словам, і што яго бліскучае майстэрства — гэта вынік вялікай, нястомнай працы, напружанай работы розуму і сэрца.

Творчае ўзнаўленне верша Вапцарава з'яўляецца для перакладчыка задачай надзвычайнай складанасці таму, што ён сутыкаецца з прастатой і натуральнасцю паэтычнай мовы асаблівай уласцівасці і ўзроўню. Прастата і натуральнасць Вапцараўскага верша знаходзяцца на той крайняй мяжы, якую могуць дазволіць сабе і на якой могуць утрымацца толькі самыя выдатныя, найбольш таленавітыя майстры паэтычнага слова. Самае малое адступленне — і гэта крайняя грань тут жа, на вачах, рушыцца, і паэзія імгненна ператвараецца ў прозу, голас незвычайнай сілы паэтычнага ўнушэння адразу ж становіцца празаічна расслабленым, вялым і безуладным. Вапцарава трэба перакладаць толькі на ўзроўні арыгінала,— гэта значыць, каб і на іншай мове яго верш таксама ішоў на гранічнай мяжы прастаты і натуральнасці і вылучаўся такой жа магутнай сілай лірычнага ўнушэння, такой жа пераканаўчасцю, як і на роднай балгарскай мове. Таму што:

калі хоць трохі страціць ад гэтай яго перакананасці, ад гэтай яго безагляднай ідэйнай апантанасці — гэта ўжо будзе не зусім сапраўдны Вапцараў;

калі не прапусціць праз сэрца кожны яго радок, калі хоць трохі дапусціць механічнага ўзнаўлення яго тэксту.— гэта ўжо будзе не зусім сапраўдны Вапцараў;

і калі хоць трохі аказёніць незвычайную, інтымную нават у размове на вялікую палітычную тэму, даверлівасць тону,— гэта ўжо будзе не зусім сапраўдны Вапцараў;

і калі хоць трохі прыгладзіць, аблітаратурыць, абінтэлігенціць яго «шурпатую» мову, падвергнуць яе хоць у самай малой ступені паэтычнай касметыцы,— гэта ўжо будзе не зусім сапраўдны Вапцараў!

Вось вывады, у якіх пераканаўся беларускі перакладчык Вапцарава як на сваім уласным, перш за ўсё, вопыце, так і на вопыце сваіх рускіх і ўкраінскіх калег.

А нашым сённяшнім чытачам, як і чытачам любой краіны і любой мовы, патрэбен менавіта сапраўдны Вапцараў, неспадманны, бо слова сапраўднага Вапцарава можа сказаць ім — іх душы і сэрцу, іх сумленню і свядомасці — вельмі многа. Зрэшты, не толькі чытачам, але і паэтам, якім таксама «зело полезно» як мага часцей прычашчацца да радкоў гэтага волата духу, каб не абяскрыліць, не здрабнець і не звярнуць у бок з магістральнага шляху жыцця і творчасці. Слова Вапцарава народжана ў муках і пакутах вялікага і чэснага сэрца, загартавана ў агні і полымі грозных класавых бітваў, абмыта слязьмі і крывёй працоўнага народа, успоена сокамі роднай, старажытнай і цудоўнай зямлі, благаслаўлёна і натхнёна запаветамі вялікіх папярэднікаў. У ім — жыццё і лёс народа, біццё яго сэрца, святло яго мудрасці, веліч яго душы. І адносіны да яго, да гэтага слова,— гэта адносіны да самой Балгарыі, да яе гісторыі і культуры, да яе нацыянальных скарбаў і святынь.