Ніл Гілевіч - Удзячнасць і абавязак [літаратурна-крытычныя артыкулы і нататкі]

— І ляцім жа, браткі! Э-эх, ляцім!.. Даганяй — не дагоніш...

Каго толькі не катаў Міхась Ціханавіч на сваёй маторцы! Помню, у якім захапленні быў ягоны госць з Балгарыі, паэт Ангел Тодараў, якога я прывозіў на Нарач летам 1965 года. Пад уражаннем цудоўнай «марской» прагулкі Тодараў напісаў тады аб Нарачы прыгожы верш:

А вечарамі каля вогнішча Міхась Ціханавіч быў ужо іншы — добры, гасцінны дзед-агнявік, які раз-пораз папраўляў доўгім кіем карчы і галавешкі ў вогнішчы і не таіў свайго якогасьці язычніцкага захаплення гэтай векавечнай стыхіяй прыроды. Смалістыя пні для вогнішча Міхась Ціханавіч карчаваў у лесе сам і прывозіў на калясцы-двухколцы сам — на дрывотні іх заўсёды меўся ладны запас. Каля вогнішча збіраліся суседзі, перш-наперш дзеці, прысутнасць якіх вельмі цешыла гаспадара, адчувалася, што яму добра сярод іх звонкагалосай мітусні. Зрэд часу ён звяртаўся да каго-небудзь з малых з хітраватым пытаннем, пасля чаго — ужо для ўсёй грамады — выдаваўся жартоўны, але далікатны расказ пра нейкі нялётны ўчынак прысутнага «героя дня». Ушчуваў дзед Міша так, што крыўдаваць не прыходзілася.

Як любіў Міхась Ціханавіч дзяцей, як тонка разумеў душу маленькага чалавека — гэта ведаюць усе, хто чытаў яго цудоўныя аповесці і апавяданні «Міколка-паравоз», «Пра смелага ваяку Мішку і яго слаўных таварышоў», «Янка-парашутыст» і інш. Без вялікай любві і павагі да дзіцяці, без дасканалага ведання дзіцячай псіхалогіі такія рэчы напісаць немагчыма. І вядома ж, колішні настаўнік (а быў Міхась Ціханавіч настаўнік прыродны) у гутарках з дзятвою заўсёды заставаўся педагогам.

Аднойчы мне давялося ўдзельнічаць у яго сустрэчы з атрадам піянераў-турыстаў (такія атрады — з надзеяй пабачыць і пачуць жывога славутага пісьменніка — спыняліся на беразе Нарачы часта). Заходзіць да нас Соф'я Захараўна і кажа мне:

— Міхал Ціханавіч просіць вас падысці на падмогу — там яго атакавалі школьнікі...

Я, вядома, разумеў, што нічыя падмога ў такой справе Міхасю Ціханавічу не патрэбна, але запрашэнне прыняў з ахвотай і пайшоў. Мне было цікава самому паглядзець на сустрэчу.

Непадалёк ад дарогі, у цяньку пад соснамі, сцішана сядзеў атрад і слухаў «жывога славутага пісьменніка». Міхась Ціханавіч гутарыў з піянерамі сур'ёзна, як з дарослымі, нават вельмі сур'ёзна — ніякага «забаўлення» і ў паміне не было.

— Вы сюды, да берага, праз лес ішлі, дарожкай? Бачылі, што зрабілася з гэтым калісьці цудоўным борам, на што ён стаў падобны? Амаль не пад кожным дрэвам сметнік: газеты, бляшанкі, бутэлькі... Л колькі чарнеецца папялішчаў, колькі пассяканых, пакалечаных сасонак, дзе спыняліся на начлег турысты... Дзікунства ўсё гэта, варварства. З прыродай так абыходзіцца нельга. Якое ж наша жыццё будзе без гэтага багацця і красы...

Я ведаў, як хвалюе Міхася Ціханавіча праблема аховы прыроды — на гэту тэму мы гутарылі з ім неаднойчы. Пра дзікунства, якое чынілі ў нарачанскім лесе «молодые хозяева земли» (а турысты — пераважна моладзь), ён гаварыў заўсёды з вялікім абурэннем. Вельмі засмучала яго, што ў школах кепска пастаўлена справа выхавання ў дзяцей беражлівых адносін да прыроды, выхавання пачуцця любасці і замілавання яе чароўным хараством.

— Яны ж — будучыя гаспадары зямлі, краю, усіх яго прыродных багаццяў. Кепска будуць гаспадарыць, калі цяпер, у дзіцячым узросце, не зразумеюць гэтага...

Каля вогнішча — спачатку на самым беразе возера, а ў апошнія гады на падворку — я бываў рэдка: там гаворка вялася з усімі прысутнымі і звычайна пра падзеі «мясцовага значэння», бытавыя. Куды больш падабалася мне пабыць з Міхасём Ціханавічам сам-насам і пагутарыць пра рэчы сур'ёзныя або паслухаць яго ўспаміны. А ўспамінаць яму было што — ого, колькі хавала яго моцная, жывая памяць! Шмат я даведаўся ад яго такога, чаго ні ў кнігах, ні ў архівах не вычытаць. Тут і літаратурна-грамадскае жыццё 20-х і 30-х гадоў, ваеннай і пасляваеннай пары, і эпізоды з дзейнасці вядомых дзяржаўных і партыйных людзей, з якімі яму як старшыні Саюза пісьменнікаў даводзілася сустракацца, і штрыхі і дэталі да партрэтаў Янкі Купалы, Якуба Коласа і многіх іншых беларускіх, а таксама рускіх паэтаў і пісьменнікаў. На вялікі жаль, не ўсё з яго расказаў і ўспамінаў я здагадаўся ўслед запісаць, хаця і запісаў нямала.