Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Сцяпан Александровіч таксама адыграў немалую ролю ў маім лёсе. Гэта ён сагітаваў мяне перайсці на выкладчыцкую працу ў БДУ, на кафедру беларускай літаратуры. Тады яе ўзначальваў Міхась Ларчанка, памяркоўнасць і добразычлівасць якога вядомыя, як і гатоўнасць бараніць беларушчыну тады, калі іншыя мэтры сціпленька маўчалі.

Праца ў БДУ вабіла і жывымі кантактамі са студэнцкай моладдзю, якая сваёй няўрымслівасцю і энтузіязмам, здаецца, падсілкоўвае і выкладчыкаў, калі ў іх яшчэ захоўваецца жывая душа. Згадаю і тое, што, перайшоўшы ў БДУ, я захоўваў трывалыя кантакты з Інстытутам літаратуры. Так што пара­да Александровіча падацца ўслед за ім на філфак БДУ аказалася слушнай. Тут я працую з 1964 года і на сваю выкладчыцкую долю скардзіцца не маю падстаў. Пашанцавала мне і ў тым сэнсе, што давялося чытаць беларускую літаратуру.

У 1972 г. быў уведзены курс гісторыі літаратурнай крытыкі. Чытаць яго выпала разам са Сцяпанам Александровічам. Ён узяў сабе крытыку дарэвалюцыйную, а мне застаўся савецкі перыяд. Гэта мяне цалкам задавальняла, бо ў тыя гады прымаў актыўны ўдзел у літаратурным жыцці, добра ведаў са­мых славутых нашых пісьменнікаў і карыстаўся іх падтрымкай.

Навуковыя працы Сцяпана Александровіча заўсёды прываблівалі сваёй багатай канкрэтыкай, шчодрым выкарыстаннем архіўных матэрыялаў і малавядомых фактаў, якія даследчык здабываў у выніку карпатлівых пошукаў. Каб напісаць чарговую кнігу ці толькі артыкул даследчага характару, ён нярэдка гадамі збіраў неабходныя звесткі, перачытваў горы старых выданняў у розных бібліятэках і музейных сховішчах былой савецкай краіны і за яе межамі, падымаў не толькі колішнюю беларускую, але і рускую, украінскую, польскую перыёдыку, працаваў у архівах Мінска, Масквы, Ленінграда і Вільнюса, Кракава і Прагі.

І ён умеў займальна пісаць як пра свае пошукі, так і пра лёс пісьменнікаў, што станавіліся аб’ектам даследавання.

Рыхтуючы гэтае выступленне, я стаў перагортваць некаторыя Александровічавы кнігі. Перачытваць іх усе не было патрэбы, бо і так ведаў яшчэ з тых часоў, калі выкладаў літаратурную крытыку студэнтам. Цяпер узяў «Крыжавыя дарогі» (1985). Як вядома, гэта заключная аповесць пра Якуба Коласа. Ранейшыя выходзілі пад назвамі «Ад роднае зямлі» (1962) і «На шырокі прастор» (1972). У «Крыжавых дарогах» па-мастацку паказаны жыццё і праца народнага пісьменніка на Куршчыне і ў наступныя гады, да самых апошніх коласаўскіх дзён уключна. Напісана так, што ад кнігі нельга адарвацца. Асабліва пранікнёна гаворыцца пра цяжкія выпрабаванні, што выпадалі і на долю Коласа.

У іншых выпадках, калі пра ўсе акалічнасці трагічнага характару, з якімі сутыкаліся беларускія пісьменнікі, з-за ўмоў часу сказаць нельга было, Александровіч, здаецца, фізічна пакутаваў. Вось у кнізе «Тут зямля та­кая» (1974) ён падышоў да арышту Кузьмы Чорнага восенню 1938 г. Але пра той арышт і турэмнае зняволенне, якое жахлівым цяжарам абрынулася на пісьменніка, з-за цэнзурнай забароны нельга было сказаць ні ў 1964 г., калі пісаўся артыкул, ні праз дзесяцігоддзе, калі праца перадрукоўвалася ў кнізе. Даследчык мусіў у абодвух выпадках абмяжоўвацца такой фразай: «Захварэла жонка, і Кузьма Чорны позна ўвечары 13 кастрычніка 1938 года пайшоў у аптэку па лекі, а дамоў вярнуўся толькі 8 чэрвеня 1939 года». Але змірыцца з такім глуха-няўцямным дакрананнем да вялікай бяды С. Александровіч не мог. І як цэнзурныя ўмовы змяніліся, ён даў волю сваім пачуццям, растлумачыўшы, што 13 кастрычніка 1938 г. Чорны не вярнуўся з аптэкі дамоў, бо «яго арыштавалі ля пад’езда дома. Жонка не ведала, што з ім здарылася, але неўзабаве ноччу прыйшлі рабіць вобыск, перавярнулі кнігі, рыліся ў рукапісах і забралі іх з сабою.

У турме пісьменнік перажыў страшэнныя маральныя і фізічныя пакуты. З дня ў дзень цягнуліся здзеклівыя допыты і цяжкія катаванні. Абвінавачанне было недарэчнае і дзікае: хацеў забіць ... Варашылава. Для гэтага нібыта ездзіў у пагранічныя Цімкавічы, каб атрымаць адпаведныя інструкцыі ад чалавека, які назваўся старшынёю калгаса». Далей даследчык цяпер яшчэ дадаваў, што вялікі здзек уладаў з невінаватага Кузьмы Чорнага падкасіў і ягонага бацьку. Ён «уныў душою, вялікае ўтрапенне ахапіла яго сэрца. Ста­ры праседзеў у роздуме каля акна, потым неяк як сам не свой звязаў венік, лёг спаць і больш не прачнуўся».

Прачытаеш такое і будзеш памятаць калі не заўсёды, дык вельмі доўга.

З цікавасцю чытаецца і аповесць С. Александровіча «Далёкія зарніцы» (1967). Галоўны герой гэтай аповесці — беларускі юнак з татарскімі генетычнымі каранямі Адам Асановіч. Ён уцякае з нямецкага палону, у які трапіў параненым у цяжкіх баях каля Керчанскага праліва вясною 1942. Гэта выразна пераклікаецца з ваеннай біяграфіяй Сцяпана Хусейнавіча. І па складзе свайго характару Асановіч вельмі блізкі да аўтара. Словам, пісьменнік у «Далёкіх зарніцах» узнавіў многае з перажытага ім самім у час Айчыннай вайны. Але ён не ставіў перад сабой задачу напісаць твор цалкам аўтабіяграфічны. І таму нярэдка адыходзіў ад фактаў сваёй ваеннай адысеі. Адзін паказальны прыклад. У аўтабіяграфіі «Радзіма мая — Капыль» так згадваюцца Александровічавы ўцёкі з палону і потым далучэнне да падпольшчыцкай і партызанскай барацьбы: «Разам з сябрамі-ўкраінцамі ўцёк з ла­гера і пасля амаль двухмесячнага блукання, прайшоўшы Украіну і Палессе, у вёсцы Сярэдзінкі пад Слуцкам зваліўся з ног. Адзін дзядзька злітаваўся і прывёз мяне тайком ледзь жывога ў Капыль, у бацькаву хату. Было гэта ў кастрычніку 1942 года.