Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Апраўдваючы самае горшае ў паклёпніцкім творы З. Бядулі, А. Семяновіч далучаўся да дзікіх нападак на пісьменнікаў. Па сваёй сутнасці гэта была та­кая ж недаравальная вульгарызацыя, як і ў Барысенкавых артыкулах су­проць Гарэцкага і Бранштэйна. Толькі Семяновіч у адрозненне ад Барысенкі сваіх грахоў не прызнаў і публічна ў іх не пакаяўся.

Зрэшты, мы ўсе так ці іначай паўтаралі многія казённыя догмы, аддаючы сваю даніну несвабодзе ў таталітарным грамадстве, бо мусілі пісаць у каардынатах афіцыйнай ідэалогіі. Усведамляць гэта непрыемна, але трэба, калі сумленне для нас нешта значыць.

Для справядлівай ацэнкі зробленага Барысенкам неабходны як гаворка пра яго вульгарызатарскія артыкулы сталінскіх часоў, так і разважлівы аналіз яго ў цэлым плённай працы ў беларускім літаратуразнаўстве пазнейшага перыяду. А набытак у Барысенкі тут немалы. Ён грунтоўна даследаваў літаратуру ХІХ стагоддзя, перш за ўсё спадчыну Францішка Багушэвіча і яго ролю ў развіцці крытычнага рэалізму на беларускай нацыянальнай глебе, пісаў пра творчасць Янкі Купалы і Якуба Коласа, Змітрака Бядулі і Міхася Лынькова, Кандрата Крапівы і Паўлюка Труса, вывучаў сувязі нашых пісьменнікаў з рускай і ўкраінскай літаратурамі.

Ажно 19 выданняў вытрымаў падручнік для 8-га класа «Беларуская літаратура», напісаны В. Барысенкам у суаўтарстве з В. Івашыным. Вар­та згадаць таксама складальніцкую працу В. Барысенкі, вынікам якой сталі хрэстаматыі па беларускай літаратуры для школ і педвучылішчаў, а таксама такія навуковыя выданні-зборнікі, як «Беларускія пісьменнікі другой паловы ХІХ стагоддзя» (1956), «Беларуская дакастрычніцкая проза» (1965), «Беларуская дакастрычніцкая паэзія» (1967).

На пасадзе дырэктара Інстытута літаратуры ён аддаваў шмат увагі падрыхтаваным у гэтым інстытуце працам: «Очерк истории белорусской совет­ской литературы» (М., 1954), «Нарысы па гісторыі беларускай літаратуры» (1956), двухтомная «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры» (1964 —1966)і «Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (1968—1969), «История белорусской дооктябрьской литературы» (Мінск, 1977).

Як аўтар, ён не так багата напісаў для згаданых аб’ёмных выданняў, але затое быў іх непасрэдным практычным арганізатарам і адным з навуковых рэдактараў. А гэта таксама вельмі нялёгкая справа, у некаторых адносінах на­ват больш складаная, чым індывідуальная ўласна даследчыцкая праца. Усяго ж праз рукі В. Барысенкі як навуковага рэдактара прайшла цэлая бібліятэка самых розных выданняў — ад збораў твораў нашых класікаў да першых прац маладых вучоных. І рэдактар ён быў талковы, разумны і непалахлівы. Прыгадваецца, як у маёй кнізе «Паэзія Максіма Танка», якая ў 1964 годзе выйшла ў «Навуцы і тэхніцы», кіраўнікі выдавецтва са спазненнем убачылі «крамолу» і прапанавалі выдзіраць некаторыя лісты ўжо гатовага тыражу. Барысенка (ён быў навуковым рэдактарам кнігі) яшчэ раз уважліва перачытаў «падазроныя» мясціны і запэўніў палахліўцаў, што нічога страшнага тут няма. Пасля выхаду ў свет кніга рэцэнзавалася ў шэрагу выданняў. І ні адзін рэцэнзент не зачапіўся за тое, з-за чаго ўзняўся пярэпалах у выдавецтве.

Словам, мне было за што паважаць Барысенку, хоць і пра яго колішнія грахі я ведаў. Але самым важным мне ўяўляецца тое, што там, дзе можна было быць чалавекам, ён ім быў. Пра гэта ў свой час пісалі А. Адамовіч, У. Калеснік, В. Каваленка і іншыя нашы літаратары з гучнымі імёнамі. Яны таксама былі ўдзячныя Васілю Барысенку за яго добрыя справы.

2003 г.

ЯШЧЭ РАЗ ПРА СЦЯПАНА АЛЕКСАНДРОВІЧА

Сцяпан Хусейнавіч Александровіч пражыў вельмі нялёгкае, але над­звычай змястоўнае жыццё (1921 — 1986). Сорак гадоў працаваў ён на ніве беларускай культуры і атрымаў шырокае, трывалае прызнанне як адзін з найбольш працавітых яе рупліўцаў. Гэтае прызнанне прыйшло да яго яшчэ пры жыцці. Не змяншаецца ягоная папулярнасць і пасмяротна, бо трымаецца на трывалым падмурку сапраўдных дасягненняў навукоўца шырокага профілю, добразычлівага педагога, а лепш сказаць, прыроджанага настаўніка, таленавітага літаратара, які цаніў слова няхай знешне і някідкае, але дакладнае, жывое і трапнае, калі яно пастаўлена там, дзе трэба.

Цяперашнія нашы навуковыя чытанні, прысвечаныя 85-годдзю з дня нараджэння Сцяпана Александровіча, — гэта ўжо чацвёртае ягонае юбілейнае ўшанаванне, у якім мне давялося ўдзельнічаць. Кажу так, бо я выступаў з дакладамі пра Александровіча ў 1996 і 2001 гадах (75 і 80-годдзі з дня нараджэння Сцяпана Хусейнавіча), а яшчэ ў 1971 г., з выпадку першай круглай даты даследчыка, апублікаваў артыкул пра яго. Тады газета «Літаратура і Мастацтва» ў нумары за 17 снежня змясціла цёплае прывітанне юбіляру ад Саюза пісьменнікаў (С. Александровіч быў яго сябрам з 1955 г.) і мой артыкул «Працавітасць, памножаная на талент». Загаловак, здаецца, невыпадковы, бо Сцяпан Хусейнавіч на працягу ўсяго свайго жыцця ў літаратуры і навуцы працаваў на поўную моц падараванага яму лёсам таленту, з рэдкай цягавітасцю і ўпартасцю, якая пры яго вельмі слабым здароўі, катастрафічна падарваным у гітлераўскім палоне, про­ста здзіўляла. І якраз у 1971 г. ён паспяхова абараніў доктарскую дысертацыю «Праблемы развіцця беларускай літаратуры і друку другой паловы ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя». Яна апублікавана асобнай кнігай пад назвай «Пуцявіны роднага слова». Гэта адна з самых важкіх і змястоўных у нашым літаратуразнаўстве даследчых кніг.