Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Такая падзейная канва дазволіла аўтару выбудаваць напружаны, насычаны глыбокім драматызмам сюжэт. У гэтым сюжэце ключавая эмацыянальна-псіхалагічная роля адведзена згаданаму хлопчыку па імені Уля (ад поўнага Юльяна). Ды ні поўным, ні памяншальным імем яго ніхто не называе. У рамане ён ідзе проста як даўнёнак — хворы на адпаведную хваробу. Такая абязлічанасць можа характарызаваць толькі нядобрую звычку дарослых, а не самога хлапчука, у якога дзіцячая непасрэднасць і гранічная шчырасць спалучаюцца з дабрынёй да ўсяго жывога. Нездарма ж ён, «рахманы і ціхі», даверліва «размаўляў з птушкамі, пчоламі, восамі, чмялямі, трусом у клетцы», якога сам клапатліва даглядаў. Уля цярпліва зносіць нягоды, якія шчодра сыплюцца на малога. Але боль свету, яго неўладкаванасць ён адчувае вельмі моцна, пранікнёна, усімі фібрамі сваёй дзіцячай душы. І гэтая абвостраная чуласць хлопчыка выступае як выразны кантраст да той жорсткасці, што пануе ў наваколлі, падкрэслівае яе непрымальнасць для жыцця сапраўднага, усталяванага на гуманістычнах пачатках.

Ненармальнасць, зрушанасць той рэчаіснасці, якая правіць баль у Яноўску, яе абсурднасць падкрэслена ў рамане і самой стылёвай манерай твора. Гэтая манера далёкая ад ураўнаважанага, спакойна-плаўнага апа­вядання. Нармальны па звыклых уяўленнях тэкст тут скрозь перабіваецца кавалкамі з нязвыклым чляненнем на радкі, фразы са знарок парушанымі знакамі прыпынку. Асобныя словы, а то і цэлыя сказы нярэдка замяняюцца наборам літар, якія закліканы падкрэсліць дзікасць канкрэтнай сітуацыі.

І трэба сказаць, што такая знарок пакручаста-ўскалмачаная, са шматлікімі вывертамі структура апавядання ў рамане ўяўляецца апраўданай, бо за ёю зноў жа бачацца неўладкаванасць рэчаіснасці, праявы яе абсурднасці.

Раней гаварылася, што пераможцам у рамане аказваецца энергічны Даніла Прусак. Ён сапраўды прымушае прыхадняў з’ехаць з правінцыяльнага Яноўска і нават дабіваецца пакарання забойцы сваёй сястры Любы. Але гэтая перамога ніколькі не настройвае на павярхоўна-спрошчаны аптымізм. Справа ў тым, што прыхадні з’язджаюць недалёка. Яны трывала атабарваюцца ў сталіцы, пагражаючы ўжо і яе ператварыць у пекла.

Ды застаецца ж непарушнай галоўная прычына бедстваў карэннага насельніцтва ў дзяржаве, паказанай у рамане. Гэтая прычына — катастрафічная раз’яднанасць абарыгенаў. Усё, што робіцца супроць іх, у канчатковым выніку здзяйсняецца іхнімі ж рукамі. Сястру Данілы Прусака забівае пакаёўка Васіліна, якая стала адданай прыслужніцай прыхадняў, іх волю яна з халопскай адданасцю і выканала. За сваё злачынства яна ўрэшце пакарана.

Гэта прамы вынік Данілавай перамогі. Фінал тут жудасны: Даніла «ўбачыў у лужыне крыві пакаёўку чужынцаў — вены на яе звязаных руках былі перарэзаны, не інакш, твар і выскаленыя зубы запэцкаліся ў крыві, яна была яшчэ жывая і, убачыўшы Данілу Прусака, прахрыпела я забіла і ўсё цягнулася да чужынцаў, прагнула быць з імі і прасіла забярыце мяне, забярыце альбо дабіце і мужчына [Даніла] здзівіўся ў душы гэтай халопскай адданасці і халоп­скай жорсткасці».

Настойліва падкрэсліваючы, што галоўная бяда ў раз’яднанасці карэнных жыхароў, з-за якой яны застаюцца бяссільнымі супроць прыхадняў, раманіст вельмі мэтанакіравана сцвярджае думку пра неабходнасць нацыя­нальнага адзінства, якое і павінна стаць выратавальным для народа, калі ён хоча мець нармальную будучыню.

Гэтая ідэя сцвярджаецца і праз вобраз Данілавага сына Ігната, які абыякава ставіцца да бацькі, не выконвае яго прамыя даручэнні, у тым ліку тыя, ад ажыццяўлення якіх залежыць лёс хворага даўнёнка. Гэта ўжо размова пра крызісныя з’явы ў сучаснай сям’і. А сям’я таксама павінна быць апорай ва ўсталяванні нацыянальнага адзінства.

Сярод аповесцяў Станкевіча самай цікавай мне здалася аповесць «Сезонныя гульні ў футбол». Яна напісана ў спакойнай традыцыйнай манеры, сціплыя вартасці якой хораша ўспрымаюцца на фоне фармальных навацый папярэдніх твораў, навацый, паўтару, цікавых, закліканых перадаць абсурднасць рэчаіснасці, яе жорсткую ўзбунтаванасць. А тут, у аповесці «Сезонныя гульні ў футбол», рэчаіснасць яшчэ без самых жорсткіх цяперашніх вывертаў. І чытаючы пра яе аповед традыцыйны, бясхітрасны, ужо, здаецца, душою адпачываеш і ад той жорсткасці, і ад шматлікіх фармальных вышукаў, характэрных для твораў ранейшых.

Аповесць «Сезонныя гульні ў футбол» напісана як успамін рэпарцёра гарадской газеты пра свае маладыя гады. Яны прыпалі на пасляваенны час, таксама вельмі нялёгкі. Але апавядальніку яны ўжо бачацца ў трохі настальгічным святле, хаця знарочыстага прыхарошвання жыццёвай рэальнасці ў творы няма.