Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Гэтая асаблівасць эпічна важкага мастацкага стылю Чыгрынавараманіста выразна акрэслілася ўжо ў «Плачы перапёлкі», рэалізаваўшыся тут у многім, у тым ліку і ў багацці і ёмістасці масавых сцэн, праз каларытнае шматгалоссе якіх вельмі яскрава і непасрэдна выказваецца думка народная, і ў вастрыні і сацыяльнай значымасці па-майстэрску напісаных дыялогаўспрэчак, якія вядуць многія персанажы.

На стварэнне шматмернай карціны беларускай рэчаіснасці працуюць шматлікія ўстаўныя эпізоды пра смешныя і сур’ёзныя здарэнні, што згадваюцца па ходзе дзеяння, казачна-прытчавыя элементы, даволі частыя і вельмі важныя для аўтарскага бачання жыцця і чалавека прамыя экскурсы ў гісторыю і іншыя адступленні ад асноўнага не асабліва разгалінаванага падзейнага апавядання пра Айчынную вайну, сцэны з выразнай этнаграфічнай афарбоўкай, пейзажныя штрыхі і малюнкі, якія маюць мноства адценняў і выяўляюць, апрача ўсяго іншага, як бы знарок замаруджаны, нягледзячы на ўвесь драматызм вайны і пераменлівасць яе паваротаў, рух часу ў чыгрынаўскім мастацкім свеце. Уражваюць таксама прыродныя вобразы, нярэдка шматзначна-сімвалічныя, з філасофскім падтэкстам. Такую сімвалічнасць маюць выдатна зробленыя раздзелы пра ласёў, якіх, як і ўсё жывое, даймае вайна. Яна нішчыць не толькі людзей, але і красу прыроды, хараство навакольнага свету.

Словам, багата ўмясціў у сябе «Плач перапёлкі», раман, якому аўтар аддаў асабліва многа асабіста перажытага і ўспрынятага ад блізкіх людзей. Мусіць, таму гэты твор і аказаўся, бадай, самым цэласным ва ўсім раманным цыкле, створаным пісьменнікам.

Арганічным працягам «Плачу перапёлкі» сталі яшчэ чатыры рама­ны: «Апраўданне крыві» (1976), «Свае і чужыя» (1983), «Вяртанне да віны» (1992) і «Не ўсе мы згінем» (1996; усе даты тут азначаюць першую публікацыю адпаведнага твора). Такім чынам, чыгрынаўскае адлюстраванне Айчыннай вайны, па сутнасці эпапея пра яе, уклалася ў пяць важкіх тамоў. Храналогію падзей, як гэта звычайна рабілі і іншыя нашы раманісты, напрыклад М. Лынькоў у «Векапомных днях», Чыгрынаў давёў да лета 1944 года. Між тым пісьменнік збіраўся вывесці сваіх герояў і ў пасляваенны час, выйсці з імі, у прыватнасці, ажно на Чарнобыль і трэці кангрэс беларусаў, які адбываўся ў Мінску ў ліпені 1993 года. І толькі пасля завяршэння пятага рамана празаік, відаць, адчуўшы, што ягонае жыццё ўжо канчаецца, адмовіўся ад гэтага намеру. Літаральна за два тыдні да смерці ён казаў мне, што трэба было б напісаць і шосты раман, але сілы на гэта ўжо няма. І таму працягу не будзе.

Усе пяць чыгрынаўскіх кніг пра верамейкаўцаў аб’яднаны адзінствам асноўнага месца дзеяння, галоўных герояў і, вядома, аўтарскага пафасу, ягонага погляду на вайну і даваенныя падзеі. І ўсё ж гэты погляд з цягам часу ўдакладняўся. Звязана гэта з грамадскімі пераменамі, а калі казаць канкрэтна, дык з тым, што ў час працы над двума апошнімі раманамі пісьменніку ўжо не трэба было аглядвацца на цэнзурныя забароны, з-за якіх ён раней не пра ўсё мог сказаць з даступнай яму мерай праўдзівасці. Цяпер забароны адпалі. І празаік з большай раскаванасцю загаварыў пра многае. У раманах «Вяртанне да віны» і «Не ўсе мы згінем» ён піша пра тое, што і ў гады барацьбы з нямецкім фашызмам вайна на Беларусі нечым нагадвала вайну грамадзянскую, бо нашы людзі змагаліся не толькі супраць гітлераўцаў, але і сваіх, якія сталі чужымі, так ці іначай супрацоўнічалі з акупантамі. Дарэчы, здраднікаў, якіх на еўрапейскі манер называюць яшчэ калабарантамі, было, насуперак сцвярджэнням афіцыйнай савецкай прапаганды, вельмі багата, бадай, больш, чым партызан. Гэтак гаворыць у апошнім рамане нікім не аспрэчаны Дзяніс Зазыба, які тлумачыць: «У сорак першым паліцэйскія гарнізоны ўзніклі ледзь не ў кожным вялікім населеным пункце. Гэта пасля мы трохі пацяснілі гарнізоны, але ж колькасць паліцаяў, здаецца, засталася ранейшай. К нам у партызаны яны сталі перабягаць пазней, а так. Ды зрэшты нічога істотнага не змянілася да самага апошняга часу. Адзінкавыя выпадкі. Прынамсі, за кошт паліцэйскіх гарнізонаў партызанскія атрады яшчэ выраслі нязначна».

Яскравым прыкладам таго, як свае знішчалі сваіх, з’яўляецца пададзеная ў гэтым жа рамане па сутнасці прытчавая гісторыя Арцёма і Ціхона Касцюкоў. Яны — родныя браты, смяртэльная варожасць паміж якімі ўзнікла яшчэ з часоў калектывізацыі. Тады старэйшы Ціхон раскулачыў Арцёма. Той у вайну вярнуўся з высылкі ў родныя мясціны і жорстка адпомсціў брату. Стаўшы паліцаем, ён расстраляў яго жонку і дзяцей. Ціхон падаўся ў парты­заны і, вядома, разлічыўся з Арцёмам, але зноў жа знішчыў не яго самога, а ягоную сям’ю. Вось такая кроўная помста па-беларуску, выкліканая людскім азвярэннем, віна за якое ўскладваецца на савецкую ўладу. «Звярынае пачуццё прыйшло да мяне нечакана. А выклікала яго савецкая ўлада. Гэта яна справакавала жорсткасць, на якую пайшоў брат у адносінах да мяне. Да калгасаў жа мы жылі як людзі», — пераконана заяўляе малодшы Касцюк. І ягоныя разважанні, якія яшчэ не так даўно не прапусціў бы ніякі наш цэнзар, не ўспрымаюцца як дэмагогія, бо нялюдскасць і жорсткасць сапраўды нараджаюць толькі жорсткасць у адказ. Яе праявы ў апошніх раманах Чыгрынава самыя разнастайныя.