Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Вядома, і цяжар гэтай барацьбы ён паказваў з падкрэсленай праўдзівасцю. У гэтым плане вельмі цікавым уяўляецца вобраз старшыні верамейкаўскага калгаса Радзівона Чубара. Чалавек сумленны, выхаваны на строгім падпарадкаванні ідэалагічным устаноўкам, не кажучы ўжо пра партыйную дысцыпліну, беспакарана парушаць якую мог хіба што сам Сталін ды самыя блізкія ягоныя прыспешнікі, і то неафіцыйна, Чубар прывык ва ўсім давярацца не ўласнаму розуму, а ўказанням начальства. «Раз ёсць дырэктыва, трэба яе выконваць», — непахісна заяўляў ён. Вось чаму ў бязладдзі і неразбярысе першых месяцаў вайны Чубар адчувае яўную разгубленасць, ад якой і кідаецца на самыя рызыкоўныя крокі. Ён не толькі паліць збожжа, не думаючы, як будуць жыць людзі, пакінутыя ў акупацыі, але і самапраўна забівае ваенурача, які «быў у стане моцнай душэўнай дэпрэсіі», па сутнасці, псіхічна хворым. Па ваенным часе гэтае забойства, вядома, не было выключным, тым больш што Чубар палічыў разважанні ўрача шкоднымі для разгортвання барацьбы супроць акупантаў. Але ўсё роўна той самасуд апраўдаць цяжка. Нездарма ж ён турбуе і самога Чубара, у якога на гэты конт няма пэўнасці ў сваёй праваце, а потым, ужо ў чацвёртым рамане, узнікае і пачуццё віны.

Увогуле, вобраз верамейкаўскага старшыні па задуме пісьменніка павінен быў стаць адным з галоўных і самых значных. І ён займае шмат месца ажно ў чатырох раманах, дапамагаючы мацаваць падзейныя сувязі ў гэтых творах. Але сапраўды значнай, эпічна важкай фігуры з Чубара ўсё ж, здаец­ца, не атрымалася. Ён быў, безумоўна, цікавым, пакуль выступаў як антыпод свайго былога намесніка Дзяніса Зазыбы, увасабляючы спрошчаны погляд на падзеі вайны, жыццё ў акупацыі і партызанскую барацьбу з фашыстамі. Але з цягам часу разыходжанні паміж гэтымі двума верамейкаўцамі згладжваюцца, а потым фактычна і знікаюць. Тым самым вычэрпваецца адна драматычная калізія, якая нараджала ўдзячную для мастацкай распрацоўкі інтрыгу і была істотнай для чыгрынаўскага бачання вайны. Пісьменніку давялося ўрэшце заняцца «скарачэннем штатаў». І ён у рамане «Вяртанне да віны» падрыхтаваў Чубару трагічны канец, на вайне зусім зразумелы, а для Радзівона з яго авантурыстычнымі замашкамі і цалкам апраўданы.

А Дзяніс Яўменавіч Зазыба застаўся. У спрэчцы з Чубарам ён перамог. Гэта наогул стрыжнявы для чыгрынаўскіх раманаў герой, на якім трымаюцца іх галоўныя сюжэтныя скляпенні, што змацоўваюць падзейны каркас. У вобразе Дзяніса Зазыбы найбольш ярка і выразна адлюстраваны чалавечнасць нашых людзей, глыбінна-народныя асновы іх свядомасці, маралі і этыкі. Ужо ў «Плачы перапёлкі» Зазыба паўстае як маштабны характар, намаляваны ў цэлым пераканальна, з добрай псіхалагічнай грунтоўнасцю. Ён жыве інтарэсамі грамадства, клапоціцца пра людзей і ў мірныя дні, і ў час ваеннага ліхалецця.

«Іх патрыятызм натуральны, як дыханне», — казаў пра сваіх герояў Чыгрынаў, успамінаючы пра мінулую вайну. Гэта больш за ўсё стасуецца якраз да Зазыбы, які пераконаны: «Хто з роднай зямлі ўцякае, той ворага не перамагае». І зусім натуральна, што Зазыба, не вагаючыся, робіць усё, што можа, для арганізацыі супраціўлення фашыстам і сам, ужо за межамі рамана «Плач перапёлкі», уключаецца ў партызанскую барацьбу.

Як і належала станоўчым персанажам па тагачасных савецкіх мерках, Дзяніс Яўменавіч мае гераічную біяграфію. Ён удзельнік грамадзянскай вай­ны, узнагароджаны высокім ордэнам, камуніст па пераконанні, а не дзеля кар’еры. Праўда, ён з партыі выключаны з-за рэпрэсіраванага сына. Але гэтая акалічнасць чамусьці не перашкаджае партыйным кіраўнікам раёна з поўным даверам ставіцца да Зазыбы. І ўсё ж ён камуніст нетыповы. Гэта добра разумее былы махновец, а цяпер паліцай Брава-Жыватоўскі, які зазначае, што прававерным камуністам быў Чубар з яго гатоўнасцю, не думаючы, рабіць усё, што скажа партыя, а Зазыба артадаксальнасцю якраз не вызначаўся. Ён не кідаўся выконваць бязглуздыя і асабліва бесчалавечныя дырэктывы, а праяўляў пэўную самастойнасць і сваіх вяскоўцаў шкадаваў, бо разумеў, што «селянін — тое ж садовае дрэва, трусі яго колькі хочаш, а пад корні не заглядвай», не падсякай іх.

Сам Дзяніс Яўменавіч з разважаннямі Брава-Жыватоўскага не пагаджаецца, лічыць іх недарэчнымі. Але, здаецца, больш на словах, якія прадыктаваны тым часам, калі пісаўся раман. Тады ўжо тое, што пісьменнік адважыўся неадпаведнага партыйным канонам камуніста зрабіць галоўным станоўчым героем, выглядала як смеласць і пэўны выклік. Вось і даводзілася гэты «грэх» неяк прытушоўваць запэўніваннямі наконт безумоўнай адданасці За­зыбы савецкай уладзе, тым парадкам, якія раней існавалі.