Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Разважанні вельмі слушныя і пераканальныя, заснаваныя на ўласным творчым вопыце аўтара.

Пра заслугі Івана Чыгрынава ў развіцці беларускага апавядання ўпэўнена выказваўся зямляк пісьменніка — вядомы паэт Масей Сяднёў: «Здаец­ца, упершыню ў беларускай літаратуры чытаю такія дасканалыя апавяданні. У жанры апавядання я гатовы паставіць Івана Чыгрынава на першае месца, залічыць яго да ліку нашых класікаў. Апрача артыстызму, я вывучаю ў ім і наша, нацыянальнае — філасофію, псіхіку, быт, норавы нашага народа.

Да гэтага імкнуўся Кузьма Чорны, але шмат сваіх твораў ён папсаваў, намагаючыся задаволіць партыйныя вымогі ў літаратуры.

У малым жанры, у жанры апавядання, Іван Чыгрынаў незраўнаны. У гэтым жанры, думаецца, ён больш дасканалы, чым у жанры эпапеі».

Зайздросна высокая ацэнка. І лепшыя чыгрынаўскія апавяданні ўпаўне апраўдваюць яе.

Тады, як стала паяўляцца ў друку малафарматная проза Чыгрынава, у нашай літаратуры ішло прыкметнае абнаўленне — яна хоць і патроху, са скрыпам, але вызвалялася ад яўнай алілуйшчыны, карыслівай лакіровачнасці і знарочыстага прыхарошвання нашай незайздроснай рэчаіснасці. Чыгрынаўскія апавяданні актыўна працавалі на гэтае абнаўленне і таму адразу апынуліся ў цэнтры літаратурнага працэсу. Іх горача абаранялі прыхільнікі новага і не менш заўзята атакавалі закамплексаваныя дагматыкі, якія ў ягоных творах шукалі ідэйныя заганы і палітычны крымінал, хоць на савецкую таталітарную сістэму, прынамсі, на яе галоўныя асновы, Чыгрынаў ніколі не замахваўся.

Пісьменнік як мог бараніўся ад несправядлівых наскокаў. Найбольш дапамагаў яму моцны мастакоўскі талент, які і выводзіў на перспектыўныя літаратурныя шляхі, дазваляў ствараць творы, якія на фоне тагачаснай літаратуры ўспрымаліся як мастацкае адкрыццё.

Давяраючыся свайму таленту, пісьменнік смела заглыбляўся ў рэальнае жыццё добра вядомых яму людзей, засяроджваў увагу на складаных праблемах рэчаіснасці. Ён праўдзіва, з жывой зацікаўленасцю маляваў змястоўныя ў сваёй чалавечай сутнасці, псіхалагічна ёмістыя і па-мастацку пераканальныя характары зусім не модных тады літаратурных герояў. Сярод іх — адзінокая ўдава, муж якой загінуў на фронце, а дачка, выйшаўшы за­муж, падалася з вёскі («Жыве ў крайняй хаце ўдава»), працавітая жанчына Усціння, якая мела ажно сямёра сыноў, а цяпер таксама жыве адзінока, бо трое з іх у розны час загінулі, а тыя, што засталіся жыць, раз’ехаліся па гарадах («Адна»), яшчэ адна вясковая працаўніца Аўгінка, якая па просьбе сына, што служыць у войску, едзе да гарадской нявесткі з жаданнем хоць трохі памагчы ёй, а тая адразу пачынае коса глядзець на свякруху («У горад»).

Нялёгкая доля і гарачлівага Янкі Галкоўскага, абвінавачанага ў зама­ху на забойства, хоць ён толькі паспрабаваў бараніць маці ад раз’юшанага чыноўніка, які ўзяўся бурыць печ у зямлянцы няшчаснай жанчыны (апавя­данне са шчаслівым, яўна прыгладжаным канцом «Плывун»). Пасля доўгай валакіты Янку ўсё ж апраўдалі (знайшоўся вельмі сумленны следчы, які до­бра ведаў усе хітрыкі сваіх калег), але напакутавацца яму давялося багата. Пра ягонае жыццё ў вёсцы, яшчэ да арышту, выразна гаворыць такая дэталь: «Кармілі ў турме. Гэта таксама нешта значыць. Дома можна было рубіць хату цэлы дзень і не паесці, а ў турме паложана было карміць».

У апавяданні «За сто кіламетраў на абед» перад чытачом таксама паўстаюць галодныя вясковыя падлеткі, якія едуць у вельмі няблізкі дзетдом прасіць абеду.

Не асабліва эфектна выглядае і Палага з апавядання «Птушыныя сны», жанчына зноў жа працавітая і клапатлівая. Яна хоча мець нармальнае чалавечае жыццё. А яго няма. Бо ў дадатак да ўсяго для Палагі і яе равесніц у вёсцы не было жаніхоў. Яны «засталіся дзе толькі змаглі» — адны на Зяелаўскіх гарбах [пад Берлінам], другія на Венгерскай раўніне, а трэція... Трэція хоць і вярнуліся з вайны, але ў Бары не прыехалі...» Вось і мэнчыцца Палага ды раджае дзяцей ад каго выпадзе. «Яна нарадзіла дваіх яшчэ ў Барах, а трэцяга, якраз таго, што цяпер ляжаў пакалечаны, — ужо тут, у Зацішшы, і ніхто не ведаў, ад каго былі ў яе дзеці. Затое ўсе ведалі маці гэтых дзяцей.»

Грубая, непрывабная проза? Але літаратура, якая грэбліва пазбягае прозы жыцця, а займаецца яго лакіроўкай, далёка небяскрыўдным у сва­ёй падманлівасці прыхарошваннем, ці мае права называцца сапраўднай літаратурай? У тым і справа, што праз непрыхарошаныя пакручыстыя лёсы герояў з лепшых чыгрынаўскіх апавяданняў добра праглядвалася народнае жыццё тых часоў, жыццё цяжкое, складанае, з многімі нявырашанымі праблемамі, чалавечым болем і неўладкаванасцю.