Пятро Рунец - Ніколі не забудзем

— Я-то не браў, а калі хто браў, няхай скажа.

Пераканаўшыся, што ад іх нічога не выведаеш, яны Толю і Алеся адпусцілі, а Валодзю працягвалі мучыць. Але ніякія здзекі не маглі зламаць яго ўпартасці. Калі надакучыла важдацца з ім, немцы рашылі прыкончыць брата.

Яго павялі ў камеру смерці. Калі ён увайшоў, то ўбачыў двух немцаў, яны трымалі вялікі мяшок. Валодзя не раз чуў пра гэту кару. Так немцы распраўляліся з партызанамі, якія на допыце адмаўляліся гаварыць. Яны завязвалі чалавека ў мяшок і кідалі пад лёд у Дняпро.

Брат мімаволі спыніўся каля дзвярэй. Да яго падскочылі два жандары. Адзін схапіў за рукі і з сілай заламаў назад, другі — за ногі, потым паднялі і сунулі ў мяшок. Валодзя моцна заплакаў і паспрабаваў торгнуць нагою. Ад удару ботам у бок у Валодзі ажно заняло дух. Ён войкнуў і замоўк. Яго паднялі, вынеслі на двор і кінулі ў аўтамашыну. Праз некалькі хвілін грузавік затарахцеў і крануўся з месца.

Лежачы ў машыне, Валодзю здалося, што ў кузаве, акрамя яго, больш нікога няма. Ён прыслухаўся. У машыне не чутно было ніякага шораху.

Паміраць яму не хацелася, і ён пачаў думаць, як выбрацца з мяшка. Але што ён мог зрабіць голымі рукамі? Раптам у галаву прыйшла думка: у яго ёсць зубы. Ён сабраў у камяк тканіну і стаў хутка жаваць яе. Прагрызшы невялікую дзірку, прапусціў у яе пальцы абедзвюх рук і з сілай пачаў раздзіраць мяшок. Калі дзірка пабольшала, ён засунуў нагу і дзве рукі, напяўся, і мяшок распоўзся. Пасля гэтага Валодзя асцярожна высунуў галаву і агледзеўся па баках. У кузаве сапраўды нікога не было. Гэта яго ўзрадавала. Машына шпарка імчалася па дарозе. Валодзя скінуў з сябе мяшок, ухапіўся рукамі за борт, злаўчыўся і скокнуў з машыны, пад адхон, у снег.

Недалёка быў лес, і Валодзя папоўз да яго. Рукі дубянелі ад холаду, але ён не звяртаў на гэта ўвагі. Яму хацелася хутчэй дабрацца да ляснога гушчару, які схавае яго ад злых ворагаў — немцаў.

Прапоўзшы з паўкіламетра, Валодзя пачуў цяжкі тупат конскіх ног. Ён імгненна азірнуўся. Па дарозе ехаў паліцай на кані. Убачыўшы чалавека, які паўзе, ён пагнаўся за ім. Валодзя хацеў узняцца і бегчы, але ў гэты момант наляцеў коннік і моцным ударам бізуна па галаве збіў яго з ног.

Паліцай прыгнаў Валодзю ў Шклоў і здаў у камендатуру. Яго пасадзілі ў турму, дапытвалі, хто ён і адкуль. Валодзя не прызнаўся. Праз некалькі дзён яго перавялі ў канцлагер. Разам з другімі яго ганялі капаць акопы вакол горада.

Я часта насіў яму перадачу. Калі мы сустракаліся, ён расказваў мне, як немцы здзекаваліся з яго ў гестапа, як ён выратаваўся ад смерці. Аднойчы ён сказаў, дзе схаваны рэвальвер. Я адшукаў яго і праз Валодзіных сяброў перадаў дзядзьку Манькоўскаму.

У лагеры Валодзя прабыў да прыходу Чырвонай Арміі. Адступаючы, немцы вывезлі яго ў Германію. Што там зрабілі з ім, я не ведаю.

КОЛЯ КАЙКУЛІН (1931 г.)

г. Шклоў.

Наша вёска называлася Грані. Яна была недалёка ад горада Полацка. Памятаю, як мамка або татка ездзілі на кірмаш і прывозілі мне смачныя абаранкі і цукеркі. Мне ішоў тады сёмы год, і я быў адзін у бацькоў. Быў яшчэ старэйшы брат, Васіль, але ён служыў у Чырвонай Арміі.

Я добра не разумеў, што здарылася, толькі заўважыў, што стала трывожна, чулася гаворка пра вайну, пра немцаў, потым пра нейкіх партызан. Я прыслухоўваўся, распытваў і сяк-так зразумеў, у чым справа.

Аднаго разу ноччу пачуўся стук у акно. Я прачнуўся і ўбачыў, як татка падышоў да акна і сказаў камусьці: «Ужо, ужо», а потым пайшоў адчыняць дзверы. Упоцемку я ўбачыў, што ў хату ўвайшло многа людзей. Гаварылі яны ўсе шэптам. Я здагадаўся, што гэта партызаны. Мама ўстала, пазавешвала вокны посцілкамі і запаліла газоўку.

Татка пачаў спешна апранацца, мама памагала збірацца, клала ў торбу чыстую кашулю, анучы, хлеб, сала. Калі было ўсё гатова, татка пацалаваў бабулю ў руку і ў галаву. З мамкай таксама моцна абняўся і пацалаваўся.

— Чакай, вернемся з перамогай,— сказаў ён.— Гадуй сына.

Потым падышоў да мяне, узяў на рукі і так моцна прыціснуў да грудзей, што я аж войкнуў. Усё гэта рабілася хутка, але я паспеў спытацца:

— Куды, тата, ідзеш?

— Бараніць Радзіму ад фашыстаў, сынок,— адказаў ён.

Усе выйшлі з хаты. Загасіўшы агонь, мы з мамкай, абняўшыся, доўга сядзелі ля акна. Глядзелі на тую сцежку, што крута заварочвала ў лес, куды пайшлі незнаёмыя разам з татам. Мамка расказала мне, што сёння ноччу ўсе нашы мужчыны адправіліся ў партызаны, бо заўтра немцы будуць браць людзей сабе на службу. А хто ж захоча служыць ворагу? Там, у лесе, многа партызан, і яны будуць дапамагаць нашай арміі. А калі немцаў прагоняць, то ўсе вернуцца дадому.