Сяргей Шапран - Сяргей ШАПРАН УЛАДЗІМНезавершаная аўтабіяграфія. Старонкі новай кнігі

Што ж тады, я падумаў, “обсуждать”? Калі ён пастанавіў ужо, што вершы кепскія...

І ўсё ж я пайшоў. Мне цікава было, дасюль мяне ніколі не “обсуждали”.

Вакол Кіма гуртавалася тая частка менскай моладзі, якую можна назваць андэграўндам. Ён быў яе настаўнікам, гуру. Менавіта з гэтых маладых людзей Камітэт дзяржбяспекі і прыдумаў так званую антысавецкую групоўку Кіма Хадзеева. Я ў яе не ўваходзіў, але, хоць мне было ўсяго 15 гадоў, мяне таксама выклікалі ў КДБ, дзе дапыталі і папярэдзілі, каб да Хадзеева - ні нагой! Калі я -камсамолец, калі я - савецкі чалавек, а яны ведаюць, што я - савецкі чалавек, і ведаюць, што ў мяне заслужаны бацька: камуніст, франтавік, ардэнаносец, - дык што мне сярод антысаветчыкаў рабіць?..

У хуткім часе Кіма Хадзеева другім разам арыштавалі і зноў пасадзілі. Быў арыштаваны таксама акцёр Тэатра юнага гледача Эдуард Гарачы. Шмат каго выключылі з інстытутаў, выгналі з камсамола. Напрыклад, майго даўняга сябра Віктара Ледзенева, які, як і Гарачы, уваходзіў у тую “антысавецкую групоўку”. Неяк мы з ім сядзелі і разбіраліся, чаму для яго (як і для многіх іншых) усё, можна сказаць, страхам абыйшлося, а Гарачага пасадзілі? І прыйшлі да высновы, што ўсё вельмі проста: у адрозненне ад бацькоў астатніх хлопцаў і дзяўчат, якія ўваходзілі ў “антысавецкую групоўку” Хадзеева, маці Эдуарда Гарачага была звычайнай прыбіральшчыцай. А ў таго ж Ледзенева брат быў карэспандэнтам Усесаюзнага радыё і тэлебачання. Ці, скажам, да Хадзеева прыходзіў Піля - сын Піліпа Пестрака. А што такое Піліп Пестрак у той час? Гэта пралетарскі савецкі пісьменнік! Гэта раман “Сустрэнемся на барыкадах”, які мала хто чытаў, але пра які ўсе ведаюць! І раптам ягоны сын мае нейкае дачыненне да “антысавецкай групоўкі” - гэта ж можа быць вялізны скандал! І толькі ў выпадку з сынам прыбіральшчыцы не магло быць аніякага скандалу: ні вялікага, ні малога. Трэба было некага пакараць - вось яго і пакаралі.

Зноў з Кімам Хадзеевым лёс звёў мяне ўжо напрыканцы 1960-х, калі ён вярнуўся з турмы. І зноў пачалося тое самае: багемныя пасядзелкі з віном, з цыгарэтамі, з чытаннем кніг і размовамі да раніцы - як яно вадзілася заўсёды і паўсюль: што ў Маскве, што ў Піцеры, што ў Менску. Часцяком узнікалі канфлікты -у Кіма быў не самы лепшы характар. Але ў яго былі энцыклапедычныя веды (ён зарабляў - як, дарэчы, і я пазней - тым, што пісаў дысертацыі для будучых “вялікіх вучоных”), ён меў талент (дагэтуль помню ягоную казку “Салдат і смерць”) і меў розум. Ужо напачатку 1990-х гадоў ён быў адным з распрацоўшчыкаў эканамічнай праграмы для незалежнай Беларусі. Між іншым, пісаў ён тую праграму разам з эканамістам Ота Наважылавым, з якім (і яшчэ з Віктарам Ледзеневым) мы некалі пачыналі “Пятницу” ў газеце “Знамя юности” - старонку сатыры і гумару. З маім незабыўным сябрам Ота Юр’евічам, які перш чым узяць гітару, нацягваў на рукі баксёрскія пальчаткі - і струны не перабіраў.

З Кімам Хадзеевым (напачатку нашага знаёмства ўдвая старэйшым за мяне) мы не маглі быць сябрамі. Часцяком ён са мной (як і з іншымі) абыходзіўся, мякка кажучы, некарэктна, але я ўсё адно (як і іншыя) вельмі ўдзячны яму. Ён са сваім парадаксальным стаўленнем да рэчаіснасці выпраўляў у нас хібы лінейнага мыслення. У размове з Хадзеевым табе заўсёды адкрываўся іншы ракурс бачання нейкай асобы, нейкага твора, нейкай падзеі. І гэта прыцягвала да яго, нягледзячы на тое, што асабістыя стасункі з ім былі дастаткова некамфортнымі. Часта, абвастраючы сітуацыю, ён выклікаў раздражненне, правакаваў на вулканічны выкід энергіі. І рабіў ён гэта цалкам свядома, бо ў такім выпадку чалавек раскрываўся... Вось тут ён і ўгрызаўся ў цябе, у самую сарцавіну - я гэта дасюль помню. Доўга помніў з крыўдай, а цяпер - з удзячнасцю. Бо ён выгрызаў з нас, можна сказаць, “апендыцытнае”. Тое, ад чаго магло пачацца запаленне ўсяго арганізма.

У найноўшыя часы цікаўнасць да Кіма Хадзеева ўпала, бо тое, пра што патаемна гаварылася ў ягонай “антысавецкай групоўцы”, сталі казаць паўсюль. І калі восенню 2001 года я прыехаў з Хельсінкі на ягонае пахаванне, дык не ўбачыў палову горада Менска, як чакаў. Можа, тузін людзей. А да яго жывога прыходзілі, сілкаваліся ягонымі эмоцыямі, ідэямі дзясяткі, калі не сотні: і тыя, што ў канцы 1950-х ды пачатку 1960-х былі стылягамі, і тыя, што пазней былі хіпі... Праўду казалі грэкі з рымлянамі: хутка праходзіць зямная слава.

Але як бы там ні было, Кім Хадзееў - адзіны беларускі дысідэнт у паўнавартасным значэнні гэтага слова. Ён быў асабіста знаёмы з многімі знакамітымі расійскімі дысідэнтамі. Забароненая літаратура, якую мы тады чыталі, патрапляла праз іх да яго, а пасля ўжо - да нас. Хоць дзіўна цяпер: якая там забароненая літаратура?.. Нейкі раман “Антысаркан” - цяпер ужо й не помню, пра што там было напісана? Ці паэма “Рэквіем” Ахматавай, ці “Адзін дзень Івана Дзянісавіча” Салжаніцына, які хоць і быў надрукаваны ў Маскве ў часопісе “Новый мир” з блаславення Палітбюро і асабіста Мікіты Сяргеевіча Хрушчова, аднак у Менску лічыўся “антысавецкім”. Мне так і сказалі на тым допыце ў КДБ: “То, что позволительно в Москве, не означает, что разрешено в Минске”. Тут, бач, былі свае погляды на літаратурную творчасць. Былі і засталіся».