Вячеслав Адамчик: Адзін месяц 2000 году

Каб не згубіўся пачатак новага апавяданьня “Зварушаны камень”, занатую яго тут, у дзёньнікавым сшытку:

“Ён, круглы і замшэлы камень, падобны да млынавага, ляжаў зводдаль абгароджанага нізкім шчыкетнікам, новага драўлянага крыжа, пафарбаванага ў едка карычневы колер.

Пад блесткамі шурпатага лішаю хаваўся нечытэльны надпіс з адным толькі выразным словам: “Marja”. Калі і кім быў выбіты кароткі нечытэльны надпіс, невядома.

Толькі, як здалося падарожнаму, немаладому прыгорбленаму мужчыну ў сьветлым плашчыку і клятчатай кепачцы, камень быў зрушаны з таго месца, дзе ён раней ляжаў, а менавіта сярод вуліцы, што пераходзіла ў пясчаную дарогу”.

У дзёньнікавых запісах Мележа мова яшчэ вайскоўца, палітрука нават, з вайсковаю логікай, лексікай і рускай сінтаксічнай будовай (пабудовай) фразы. Гэта ўжо ад баявога ўстава ці інструкцыі.

Да “Людзей на балоце” ляжала нялёгкая цярніста-пакутная дарога, як на сваю Галгофу, каб устаць з мёртвых.

19.00. Маскоўскі Крэмль паволі, як мачавы пухір вадкасьцю, напаўняецца сьцёкамі з разьведкі — сёньня кіраўніком адміністрацыі прызначаны гэбіст Міхайлаў.

У Расеі, як паказваюць усе падзеі, адбыўся дзяржаўны пераварот — да ўлады прыйшлі тупалобыя сілавікі (войска, разьведка, міліцыя).

Яны, напэўна, прымусам і фальсіфікацыяй атрымаюць перамогу на прэзідэнцкіх выбарах. Бо ці канкурэнты ім два гарлапаны — Жырыноўскі і Зюганаў. (…).

Пятніца, 7 студзеня 2000 году.

9.00. Насьцярожана-маўклівая раніца з белымі паскамі сьнегу на карычневых і алавяна-мутных паласатых дахах. Поўны двор галубоў з гракамі і варонамі. Бо[м]жы яшчэ сьпяць ці мо калядуюць, бо на сьметніку адно птаства.

Яшчэ не ачуняў ад сваіх хваробаў. Перавернешся ў ложку, і ўсё, як у п’янага, да болю ў галаве ідзе кругам. Альбо нахілішся над сталом ці падымеш голаў — і павяло цябе. Адчуваеш сябе нечаканым інвалідам. Ці проста нікчэмным і бездапаможным.

Даведнік пра арыштаваных і асуджаных пасьля вайны органамі НКВД школьнікаў, якім было па 16 ці 17. Найбольш у Заходняй Беларусі, дзе тлела яшчэ нацыянальная самасьвядомасьць.

І мне прыгадваецца той непрытульна хмурны маёвы ранак, калі мы, падлеткі, дачуліся пра забраных ноччу трох ці чатырох старшакласьнікаў. Арышты прайшлі па ўсіх школах Дзятлаўскага і Наваградскага раёнаў.

І помніцца той холад, які абліў грудзі. Мы, маладзейшыя, былі ў шоку. І кожны ў затоеным смутку падумаў пра сябе: мы на тры, на чатыры гады былі маладзейшыя за іх і гэтак сама, як яны, ненавідзелі і не ўспрымалі бальшавікоў. Мы таксама былі неадступныя і самааданыя ворагі Расеі. І, вядома, заядлыя антысталіністы.

Але, як ведаю, колькі іх, нават маіх равесьнікаў, цярпліўцаў ці пакутнікаў сталінскіх перасыльных турмаў і лагераў, ня ўспомнена ў гэтым даведніку, як, напрыклад, група вучняў з Зецельшчыны, што стварыла падпольле і ўчыняла тэракты. Прыгадваецца і вучань Наваельненскай школы — Мароз.

Прозьвішча ў Цанавы незразумелае, дзікае і страхатлівае, як ён сам, — Джанджгава. Нешта ядавітае членістаногае. Папраўдзе, нібы мінгрэльскі скарпіён.

Якога ж багатыра ў лютым 40 году, у саракаградусны мароз з усёю сям’ёю пасадзілі ў таварны вагон і дэпартавалі ў Паўночны Казахстан ці Заходнюю Сібір: “Лесник Крайник Иосиф Иванович. 1903 г. рождения, д. Лавриновичи Волковыского уезда, Зельвенской волости. 5 лет был лесником у одного из княжеских отпрысков магнатов Сапегов. В польской армии служил в 24–26 гг. в 3-м кавполку рядовым. Семья состояла из 4-х душ: жена Леонарда 1911 г. рождения, сыновья — Георгий (1935 г.) и Эдвард (1937 г.), дочь Юзефа, по национальности белорус. (Сам ён сьпецгрупай быў ужо, напэўна, арыштаваны — В.А.).

Земли имел 4 га, сенокоса — 0,15 га, неудобиц — 1 га, лошадь — 1, корова — 1, свиней — 1, дом деревянный, сарай — 1.

При обыске компрометирующих и к/р материалов не обнаружено.

Полковник Айрапетов (подп.). Ня ведаю, ці карысна перачытваць перачытанае, але гаркаты на душы і непамыснасьці застаецца шмат.

Іх, нешчасьлівых сем’яў, спачатку было каля дзесяці тысячаў, а потым, у сакавіку, пачаўся другі этап аперацыі.

На ліпень ці жнівень планаваўся трэці, але яго спыніла вайна.

Нелегальны чорны рынак немцы называлі schwarzer Markt. Там гандлявалі дражджамі, сахарынаю, мылам, сьпіртам ці самагонам, салам, цыгарэтамі. Усё з кошыкаў і чамаданаў, каб можна было ўцячы ў часе аблавы.

**denrat/

Dziennik Oberleutnanta Uhla:

“Чысьцім зброю і ровары. Прачэсваньне васьмі вёсак. Арыштавана 16 беларусаў, 3 беларускі і 2 палякі, а потым расстрэл іх у блізкім лесе. Потым злавілі 5 жыдоў”.