Алесь Пашкевіч - Карусь Каганец - Кроў з крыві беларуса...

1914 годам датаваны апошні верш Каруся Каганца «Песня зiме», у якім аўтар прыходзіць да ўжо вядомай нам з яго іншых вершаў тэмы вольнай працы на роднай зямлі, у шчаслівай сям’і (напрошваецца параўнанне з паэмай Янкі Купалы «Яна і я»). І на ўсім — адбітак акаляючага:

Шчасліва прайшло яшчэ паўгода, а далей — летам — абрынулася бяда. Не паспелі яшчэ дайсці чуткі аб тым, што Аўстра-Венгрыя напала на Сербію, як праз чатыры дні — 19 ліпеня — Нямеччына абвесціла вайну Расіі.

І пойдуць на імя Казіміра Карлавіча — адукаванага таварыша і шчырага дарадцы — прапахлыя дымам і порахам лісты з розных кропак ваенных баталій, са сваім горам, турботамі, просьбамі прачытаць напісанае родным, перадаць паклон жонкам, — як, да прыкладу, гэты, ад Івана Матвеевіча Вашкевіча, які прасіў перадаць сваёй жонцы — Франусі — высланыя на Каганцова імя грошы — «45 рублёў, каб купіла да свята сабе і рабятам што трэба», які сам — ужо трэці месяц не еў гарачага (перапіска Каруся Каганца з франтавікамі першай сусветнай вайны захоўваюцца ў Аддзеле рэдкіх кніг і старадрукаў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, ф. 1, адз. зах. 21).

Захаваўся і ліст ад Аляксея Аляксандравіча Захарэвіча, салдата 2-га ўзвода 4-й роты 262-й запасной батарэі, напісаны 15 верасня ., у дзень батарэйнай прысягі. «Обука тяжёлая очень, — выкручана нязграбным сялянскім почыркам. — В этамъ гораде, где я нахожусь, одни латыши живуть. Хлебъ очень дорогъ, такъ что фунтъ булки 13 копеекъ. Чорнаго хлеба — восемъ. Всё не такъ, какъ у насъ у Борысове…».

Не пазбегне ваеннага ліхалецця і добры знаёмец Макар Богдан. Праўда, праз некаторы час зможа (верагодна, па хваробе) адрабіцца ад фронту. Аб усім гэтым паведаміць у паштоўцы ў сакавіку . Ён спытае і пра другога таварыша па турэмным зняволенні: «Где то теперь подвизается Якуб Колас?».

Вялікія палітычна-сацыяльныя зрушэнні ўскалынаюць краіну. Ломяцца старыя ўстоі і парадкі, і новае — за чым праўда і жыццё — здабывае сабе дарогу. Хто б мог, скажам, падумаць ці паверыць раней, што селянін Макар Богдан, у якога рэдка траплялася лішняя капейчына, праз колькі месяцаў будзе ўдзельнічаць у сялянскім з’ездзе ў Менску, будзе абраны ў яго выканаўчы камітэт і стане старшынёй свайго валаснога камітэта (Парычская воласць), — аб чым сам і паведаміць Карусю Каганцу пасля Лютаўскай рэвалюцыі ў траўні .

А пісьменнік тым часам выбіраецца на родную Койданаўшчыну — бліжэй да Менска, дзе вырашаўся лёс яго нацыі. Нібы другое дыханне адкрылася ў Каруся Каганца — ён абыходзіць усіх знаёмых, сустракаецца з сотнямі работнікаў, тлумачыць і пераконвае…

«Я памятаю Каганца з ., калі ён пасьля Лютаўскай рэвалюцыі пехатою прыйшоў у Менск з свайго хутару пад Койданавам... У яго быў выгляд імяніньніка: радасны, бадзёры, хоць яму было ўжо за 50 гадоў. “Вось цяпер надышоў час i нам, беларусам, працаваць”, — гаварыў ён», — такія паказальныя ўспаміны пакінуў у . Змітрок Бядуля (Бядуля Зм. Карусь Каганец (Kaзiмip Кастравіцкі) // Зьвязда, 1928, 20 мая).

«…Мы другъ другу пишемъ письма — действительно въ знаменательное время, — прызнаваўся М. Богдан. — Это время будетъ служить людямъ — какъ живой социальный символъ <���…>. Память о тебе у меня светла. И въ хорошіе минуты я часто вспоминалъ тебя. И я въ душе говорилъ — хорошо, если бы былъ со мною Костровицкий… Пало самодержавное иго, добились, такъ сказать, политической свободы, но ещё много, много предстоитъ борьбы, чтобы добиться экономической свободы; коротко говоря — “земельки”. <���…> Теперешняя свобода и ликованіе похоже на ту деву, которую ты рисовалъ в тюрьме… Она улыбаиться и манитъ, но ещё великая пропасть впереди добраться до нея…».

І як ні цяжка ўсведамляць, прорва тая пашыралася з кожным новым днём… 3 сакавіка ў Брэсце падпісаны «мірны дагавор», які па-жывому раскроіў Беларусь на часткі. Адно радасцю засвяцілася душа 25 сакавіка, калі прыйшла вестка аб абвяшчэнні незалежнасці Беларускай Народнай Рэспублікі.

…І праз два месяцы, калі ўся абуджаная прырода буяла і красавала жыццём, на 51-м годзе цела нястомнага адраджэнца адолела смерць — 20 траўня .

Ён — навекі ўжо грамадзянін БНР — памёр раптоўна (у хаце нікога не было) у cвaix родных у Прымагіллі, i нават жонка i дзеці не змаглі прыехаць на яго пахаванне. І ніхто з сяброў…