Васіль Быкаў - Доўгая дарога дадому

На паседжаньнi камiсii, у якую быў залiчаны, я ня езьдзiў. Прысылалi позвы, якiя прывозiў адмыс ловы кур’ер — стукаўся ноччу гадзiны ў чатыры, прымушаў расьпiсацца, пасьля чаго я тую паперку выкiдваў у сьметнiк. Але аднойчы на чарговым зьезьдзе ў канцы дзённага паседжаньня мяне паклiкалi. Камiсiя засядала ў шыкоўнай залi старога Крамлёўскага палацу. Я прыйшоў, спазьнiўшыся, але лепш бы не iшоў зусiм. Гэта быў жах, якi не здараўся нават у вялiкай залi паседжаньняў зьезду. Iшло нейкае абмеркаваньне, кiраваў усiм старшыня камiсii, чалавек у цывiльным, але, як значылася ў паперах, у чыне генэрал-палкоўнiка. Астатнiя таксама былi генэралы — узброеных сiлаў i КДБ, цэкоўцы i рэспублiканскiя лiдэры. Жарсьцi тут былi распаленыя, ва ўсiх чырвоныя твары. Чарговы выступоўца даводзiў, што палiтыка Гарбачова — здраднiцкая, што ён не дае магчымасьцi дабудаваць «авианесущие крейсера, позарез необходимые армии и флоту». Iншыя рэплiкамi зь месцаў падтрымлiвалi яго. Пасьля выступалi самi — усе супраць здраднiцкай палiтыкi Гарбачова, якi «продал Россию и гробит партию». Затым узялiся абмяркоўваць «гнюсны паклёп» журналiста Кароцiча, якi ў сваiм часопiсе «Огонёк» напiсаў, быццам у Савецкай армii мае месца «выдуманная им дедовщина». Адзiн сталага веку палкоўнiк ледзьве не заплакаў ад тае зьнявагi, бо наша «рабоче-крестьянская армия, победившая злейшего врага — немецкий фашизм…» i г. д. Яго дружна падтрымалi астатнiя. Прагучала прапанова выклiкаць на сэсiю рэдактара Кароцiча i «пропесочить его, чтобы десятому заказал, как клеветать на доблестную рабоче-крестьянскую…». Далей я не стрываў i выйшаў.

Болей у той камiсii я не зьявiўся. Я не хацеў мець нiчога агульнага са злачыннай палiтыкай вiдавочнага рэваншу, якi задоўга да вядомага путчу насьпяваў, рыхтаваўся тымi, хто апынуўся перад рэальнай пагрозай страцiць шматгадовую ўладу. Я разумеў Адамовiча, якi разам зь iншымi iнтэлiгентамi асуджаў Гарбачова, але i ня мог не паспачуваць апошняму.

Гарбачоў апынуўся ў зьвярынцы, якi незнарок цi наўмысна сам разварушыў i, мабыць, ужо ня ведаў, як зь iм справiцца.

Рыгор Барадулiн, як заўжды поўнячыся рознымi (ня толькi паэтычнымi) iдэямi, надумаў зьняць фiльм пра маю «малую радзiму». Як усё было ўлагоджана, на мiкрабусе «Беларусьфiльму» паехалi ў Вушачу.

Тая дарога праз Плешчанiцы i Бягомлю была мне даўно знаёмая, я любiў яе навакольныя бары i пагоркi, цянiсты лесавы шлях празь Бярэзiнскi запаведнiк. Мабыць, дарога i была самым прыемным з таго падарожжа, бо астатняе… Астатняе было надта жыва зьвязана з труднымi ўспамiнамi пары дзяцiнства, сумам адмiраньня i запусткаў у некалi знаёмых ваколiцах. Toe вярэдзiла душэўныя сiлы, самотай дацiнала нэрвы. Усё, што для iншых, староньнiх, было дэтальлю iхняй цiкавасьцi, для мяне — болем. I я, можа, не пагадзiўся б, калi б хiтраваты Рыгор, ведаючы адну маю слабасьць, не падмануў мяне любым маiм азярком. Заплянавалi здымкi на возеры, i я паехаў.

Па дарозе заехалi ў Воўчу па сястру Валю, якая ўжо ведала пра прыезд кiношнiкаў i чакала нас. Валя выйшла замуж у Воўчу за калгаснага мэханiзатара Шурку, увогуле добрага i майстравiтага чалавека, якi, аднак, меў адзiн недахоп — усё той жа. Дзяцей у iх не было, i сястрычка даволi адпакутавала за Шуркам-Сашкам, якi праз сваё хiба i памёр яшчэ не старым. Удавiца засталася адна ў няновай хаце, з катом, пры агародзе, якiм адно i клапацiлася ад раньняй вясны да позьняй восенi. З таго i жыла.

Пасадзiлi ў аўтобус Валю i паехалi ў Бычкi — на закiнуты, зарослы дзядоўнiкам i крапiвой падворак бацькавай хаты. Памятаю, як яе будавалi, як яна была новаю i радавала дзяцей i бацькоў. Але мiнула небагата часу, хата пахiлiлася, урасла ледзь не па вокны ў зямлю i стаяла з прадраным дахам i згнiлымi дошкамi ганку. Адна радасьць была з двух пасаджаных бацькам дрэваў — дубу i клёну, якiя з кожным годам усё болей раскашавалi, узьнёсшыся высока над хатай. На тым ганку кiношнiкi змусiлi мяне прымаць патрэбныя для iх позы, адказваць на пытаньнi, якiя задаваў, застаючыся «чалавекам за кадрам», рэдактар i рэжысэр Валодзя Халiп. Затым паехалi на возера, зьехаць да якога з гарыстага берагу было немалой рызыкай. Але неяк зьехалi. А там на спрытным пагорачку, якi я любiў зь дзяцiнства, распалiлi цяпельца, пачалi ладкаваць вучоную размову. Дужа я не любiў тых пастановачных размоваў, калi трэба было дэманстраваць сваю глыбакадумнасьць або лiрычную ўзьнёсласьць. I тое ды iншае, на мой пагляд, лепей трымаць пры сабе, а калi ўжо давяраць каму, дык найлепш — паперы. Сястрыца сядзела побач i слухала, дзiвячыся кiношнай «мудрасьцi», перажываючы за наша агульнае мiнулае. Як усё скончылi, Валодзя Халiп бухнуўся ў возера i — на маё захапленьне — пераплыў яго туды i назад без супынку. Тое я бачыў упершыню. Нiхто раней так сьмела не пераплываў наша возера — можа, не было спрытных, а мо палохала глыбiня. Казалi старыя, што возера дужа глыбокае. Але ня дзiва — Валодзя вырас на возеры. Як вярнулiся ў вёску, пакуль брат Мiкола з жонкай Тоняй ладзiлi пачостку, я пайшоў па пустэльнай, зарослае травой маёй колiшняй вулiцы. Родная мая, бедная i няшчасная вёсачка, яна дажывала свае апошнiя днi. З нашых былых суседзяў жылi толькi ў дзьвюх хатах, астатнiя стаялi пакiнутыя, ды i тых засталося некалькi. Зеўрала пабiтымi вокнамi хата Галавачоў, куды я некалi любiў хадзiць да Валодзi, ня стала хатаў дзядзькi Васiля, памерлага ад сухотаў волата Куца. Праўда, няблага асталяваўся на сядзiбе малодшы брат майго сябра Колi — Сямён, дбайны i працавiты селянiн. У хаце Мiшы, якi працяглы час быў дырэктарам школы, жыла-дажывала яго ўдовая сястра, адзіную дачку якой забiла маланкай. У другiм сяле жылых хатаў было трохi болей, але я ўжо забыўся iмёны iхнiх жыхароў. Апроч хiба кiнамэханiка Васiля Паршонка, што жыў на краi за могiлкамi.