Васіль Быкаў - Доўгая дарога дадому

Быў прыняты падрабязны і даволі мудрагелісты плян беларусізацыі мовы, у аснове сваёй папулісцкі і безнадзейны. Тое асаблiва стала вiдавочна, як на апошнiм паседжаньнi камiсii быў аб’яўлены парадак уводу ў дзеяньне таго пляну. Прачытаўшы яго, я адно хацеў згледзець позіркі Гілевіча і Дземянцея, які сядзеў побач і пад кіраўніцтвам якога, мабыць, тое і пісалася. Позіркі свае гэтыя людзі сарамліва патупілі, зразумела чаму. Кожнаму, хто хоць бегла зірнуў на той плян-расклад, рабілася зразумела, што пiсаўся ён для адчэпнага, каб супакоiць «крыклiвых» i асаблiва БНФ, якi на кожным мiтынгу патрабаваў: мову!! Сапраўды, што карысьцi ад пляну, якi прадугледжвае штосьцi на дзесяць гадоў, г. зн. нейкую меру па мове аднесьцi на канец стагодзьдзя. Я iм сказаў, што да канца тысячагодзьдзя можа так стацца, што нiкога з нас ня будзе на сьвеце, хто будзе выконваць тое фантазёрства? Яно забудзецца гэтаксама, як i прозьвiшчы яго складальнiкаў. Так яно i сталася. Пры ўладзе камунiстаў нiчога з таго пляну не было i не магло быць рэалiзавана, на краiну хутка абрушылася навала розных падзей, зрабiлася не да мовы. Аж покуль зацяты Нiл Гiлевiч, пакiнуўшы СП, не стварыў ТБМ. Кульгаючы i буксуючы, яно змагаецца ўсё за тое ж, за што змагалiся беларускiя iнтэлiгенты з пачатку стагодзьдзя. Мабыць, сапраўды, як казалi разумныя людзi, мы зблыталi прыярытэты, запрагаем калёсы наперадзе каня. Цi не найперш трэба дамагчыся незалежнасьці краіны, здабыўшы якую, вельмi лёгка i проста будзе ўдзяржавiць беларускую мову. Iначай — марная барацьба, пусты намер. Хiба што iмiтацыя змаганьня бяз жаднай надзеi на колькi-небудзь прыстойны вынiк.

Аднак тое, што было вiдавочна кожнаму незамутнёнаму позiрку, не хацелi бачыць нашыя нацыянал-камунiсты. Нават зь лiку самых сумленных i самых разумных. Хiба што тая барацьба патрэбна была партыi, каб адцягнуць нацыянальна актыўныя (iнтэлiгенцкiя) сiлы ад радыкальных iдэяў БНФ i ўключыць ix у загадзя беспэрспэктыўную (i бясшкодную) барацьбу за мову. Але з кім барацьбу, калі партыя заўжды дэмагагічна стаяла за разьвіцьцё нацыянальнай мовы? Па сутнасьці з народам, які, як кажуць, ня хоча размаўляць па-беларуску, а хоча па-расейску. І тое — праўда. Бо навошта народу размаўляць на мове, якая далей як за выганам не ўжываецца? На якой не гавораць у горадзе, куды перасялiлася моладзь, не гаворыць начальства. Расейская мова — здаўна мова начальства, i народ мкнецца разумець яе найперш, каб разумець ягоныя каманды. Бо, ня ўцяміўшы тыя каманды, лёгка атрымаць па карку, — як і ў акупацыю ад немцаў. А сьцямiўшы, глядзi, — можна i самому кiмсь пакамандаваць. Тым, хто нiжэй. Прамая выгада — гаварыць па-расейску. Тады і элемэнтарны сэнс для барацьбiтоў за беларускую мову — пачынаць з начальства, з тагачаснай кiруючай партыi. Але ж як выступаць супраць партыi, да якой сам належыш? Яшчэ выключаць зь яе шэрагаў. Адсюль i пачынаецца iмiтацыйная валтузьня.

Увогуле шкада. Бо сапраўды надарыўся пэўны момант, якi быў бяздарна ўпушчаны. Камунiсты тады пачалi болей дбаць пра сябе, сваю дужа няпэўную будучыню, праз год яны пагадзiлiся на сувэрэнiтэт, маглi б пагадзiцца i на мову. Хаця ўсё тое — ня болей чым марныя развагi. Як паказалi наступныя падзеi, беларуская кампартыя лепш прыняла ўласную сухотную сьмерць, чым народную мову…

Паводле новых, перабудовачных законаў пачалося вылучэньне кандыдатаў у народныя дэпутаты СССР. З Масквы былi спушчаны квоты, у тым лiку i ў СП БССР. У Доме лiтаратара сабралi сход, вёў Нiл Гiлевiч, якi быў прызначаны кiраўнiком тутэйшай выбарчай камiсii. А гэта азначала, што ён ня мае права на вылучэньне кандыдатам у дэпутаты. Toe засмуцiла ня толькi яго, але i мяне, бо я адчуў, каго будуць вылучаць, i ня ведаў, як з таго выкруцiцца. Прыкладна так i атрымалася, як я прадбачыў. На сходзе некалькi чалавек усталi i прапанавалi — Быкава! Я ў сваю чаргу выступiў з самаадводам. Тады пачалi галасаваць, i мой самаадвод не прынялi. Я зноў не пагадзiўся. Зноў выступiлi, угаворвалi мяне. Адзiн толькi Дамашэвiч, мабыць, зразумеўшы мяне, сказаў: «Ну што вы прычапiлiся? Чалавек ня хоча, ужо немалады, нездаровы…». Яго не паслухалiся, гэтак жа, як i мяне. На тым i разышлiся. На другi дзень рана пазванiў Анатоль Вярцiнскi, якi тады рэдагаваў «ЛiМ». Ён цi ня з роспаччу сказаў, што ня ведае, як быць. У газэту трэба даваць паведамленьне пра вынiкi вылучэньня, а ты не пагаджаешся. У пратаколе, якi ляжыць перада мной, запiсана: вылучыць Быкава. Дык што рабiць?

Я паважаў Вярцiнскага, быў зь iм у сяброўскiх адносiнах i, сьцяўшы душу, змушаны быў пагадзiцца. Дзеля рэдактара, дзеля «ЛiМу», а не дзеля сходу, якi гвалтоўна вылучыў мяне на пакуты.