Васіль Быкаў - Доўгая дарога дадому

Яшчэ адзiн раз удалося тады зьезьдзiць у Вушачу — я, Барадулiн i наш трэцi вушацкi зямляк Сяргей Законьнiкаў, якi ёсьць родам з Глыбачкi. Ён звазiў нас у тую прыазёрную вёску, дзе пазнаёмiў з бацькамi, былымi сельскiмi настаўнiкамi. Сярожа быў добры сын, трапяткi i шчыры, зрабiў пэўныя посьпехi ў службе i ў лiтаратуры, але бацькi не сьпяшалiся ехаць да сына ў вялiкi горад i жылi ў абладжанай уласнымi рукамi хатцы на беразе возера. Наогул заўважана, што нашых старых здаўна вабiлi азёры, i калi наставала магчымасьць выбару жытла, тыя выбiралi, каб блiжэй да вады. Вада заспакойвала, гаiла душу i дадавала веку. Тое старыя ведалi добра.

Як заўжды, пра найбольш важныя падзеi даведваўся з «Панасонiку», якi звычайна ўключаў позна ўвечары або ранкам. Па тым часе глушыць перасталi, чутнасьць была неблагая, ня тое што некалi. Хаця слухалi i раней, праз гул i трэскат глушылак, то была адзiная крынiца iнфармацыi са свабоднага сьвету. Я так прыахвоцiўся да «Свабоды», што, калi можна было, не прапускаў нiводнай зь яе перадачаў. I ня толькi пра палiтыку цi бягучыя падзеi, але слухаў навуковыя i лiтаратурныя перадачы, гiстарычныя агляды. «Свабода» шмат каго iнфармавала i адукоўвала, таксама, дарэчы, як i Бi-Бi-Сi цi «Голас Амэрыкi». Лекцыi i перадачы Аўтарханава, культуролягаў В. Вэйдле, Ф. Сарторы, Гольдбэрга, А. Шлемана. Перадачы беларускай рэдакцыi гучалі куды цішэй, але таксама зрабiлi, напэўна, немалы ўклад у фармаваньне духоўнага стану грамадзянаў заняволенай краiны.

Яшчэ на пачатку перабудовы мне спадабалася кніжка беларускага журналіста Аляксандра Лукашука, да якой я напісаў невялічкую прадмоўку. З тае пары ў нас з аўтарам устанавілася добрае сяброўства, якое набыло характар сталага супрацоўніцтва, калі зь цягам часу Аляксандар Лукашук стаў дырэктарам беларускай рэдакцыі Радыё Свабода. Ён, як і мой калега па БНФ Сяргей Навумчык, асабл іва прычыніліся да майго лёсу, як я апынуўся за мяжой, пераехаў у Прагу. Ну але тое здарылася значна пазьней. А тады зь перадачаў «Свабоды» пачулася штось неверагоднае — раптоўна ў адпачынку захварэў Гарбачоў, а ў Маскве адбылося штосьцi вельмi падобнае да путчу. Тэлебачаньне перапынiла ўжо сваю праграму, перадавала клясычны балет, а пасьля на экранах паявiлiся нейкiя малазна ёмыя пэрсоны, паведамiлi аб стварэньнi ГКЧП. Toe было незразумела, нараджала неспакой i трывогу. Што адбываецца? Наступныя днi, поўныя палiтычнага драматызму, паказалi, што адбываецца кепскае, што камунiсты вырашылi прыбраць Гарбачова, зьмянiць яго курс. Але на якi? Хутка стала зразумела, што — на ранейшы, звыклы i выпрабаваны, дужа вядомы сьвету, пачынаючы з кастрычнiку сямнаццатага году. З таго часу ён увогуле не мяняўся, падобна, набыў устойлiвыя вiдавыя рысы. I першы, хто памкнуўся яго зьмянiць, быў Гарбачоў. Але, вiдаць, i ягоная спроба змушана застацца безвынiковай…

Мяркуючы па ўсiм, перабудова ляснулася, i зь ёй — адчайная i няўмелая спроба рэфармаваньня ягонае партыi. Але калi тое рэфармаваньне не ўдалося генсеку партыi, дык каму ж тады яно можа ўдацца? Як паказала жыцьцё, тая партыя наогул не рэфармуецца. Яна або можа iснаваць у ранейшым, створаным Ленiным стане, або загiнуць. Я дужа шкадаваў, што ў той час у Менску не было Адамовiча, якi стаў вельмi патрэбны. I ня мне аднаму. Зянон пры чарговай сустрэчы сказаў пра апошнiя падзеi трохi iнакш, чым мне адчувалася. Ён сказаў, што гэта — добра. Гэта толькi паскорыць iхнюю агонiю. Сьмерць прыйдзе знутры. Трэба толькi не чакаць, выхапiць з полымя тое, што нам належыць, — нашу свабоду. Бо iхняй свабоды ўжо не ўратаваць нiкому.

Тое былi разумныя словы, толькi як дамагчыся iхняга спраўджаньня?

Беларускае кiраўнiцтва (старшыня Вярхоунага Савету А. Дземянцей), канешне ж, падтрымала ГКЧП. Для камунiстычнай намэнклятуры тут не было праблемаў, яна заўжды настроена на ўладу i зараз жа адварочваецца ад яе, калi тая перастае быць уладай. Гарбачоў яўна губляў уладныя функцыi, i беларускiя кiраўнiкi сьпяшалiся ад яго адцурацца, каб прыляпiцца да iншых. У той час — найперш да арганiзатару путчу Кручкова i яго ўсемагутнага ведамства.

А ў Маскве, мiж тым, на авансцэну палiтычнае барацьбы выходзiў Б. Ельцын, якога абралi старшынёй ВС Расеi. Гэтага кiраўнiка я мала ведаў, хаця на зьездах i па тэле ён фiгураваў дастаткова часта. Вiзуальна то была ўнушальная фiгура, стандартны партыйны лiдэр з прыгожым сiваватым чубам i нязлым упэўненым позiркам. Але яго папярэдняя дзейнасьць мала чым адрозьнiвалася ад падобных да яго — той жа намэнклятуршчык абласнога маштабу. Наўрад цi ён мог сур’ёзна пайсьцi супраць партыi, у якой зрабiў немалую кар’еру. Наступныя падзеi, аднак, паказалi, што такiя думкi былi часткова памылковыя, падзеi ў Маскве, як i належала для гiсторыi, разьвiвалiся непрадказальна. Ельцын выступiў супраць партыi, але на паўдарозе спынiўся, мяркуючы па ўсiм — спалохаўся. За сябе, за сям’ю ці за партыю — цяпер ужо ня мае значэньня. Як нярэдка бывае ў палiтычнай гiсторыi, палiятывы загубiлi немалыя магчымасьцi. А што да Расеi, дык i ўсё паблыталi: камунiзм з капiталiзмам, свабоду зь няволяй, тыранiю з дэмакратыяй. Як бы цяпер сказалi — палiтыка Ельцына праявiла свой поўны непрафэсiяналiзм.