Васіль Быкаў - Доўгая дарога дадому

Пасьля было яшчэ некалькi спробаў да аб’яднаньня з пэўнымi расейска-пiсьменьнiцкiмi групоўкамi, ды i тыя скончылiся нязрушнасьцю нашай непадлегласьцi. Гэта цi ня той рэдкi выпадак, калi палiтычная iндыфэрэнтнасьць пайшла на карысьць. Праўда, вытрымаўшы нацiск звонку, беларускi СП ня здолеў процiстаяць паўзучай унутранай сiле разбурэньня. Праз кароткi час ён страцiў сваю маёмасьць, сьцiплыя фiнансавыя сродкi i заняпаў арганiзацыйна. Але Бог не пакiдае праведнiкаў, а лёс часам дае iм птушыны хвосьцiк надзеi.

У сьвеце даўно iснаваў ПЭН-клюб (паэзiя, эсэiстыка, навэлiстыка) — арганiзацыя, якая за сваю амаль 80-гадовую дзейнасьць не была прызнаная савецкiмi пiсьменьнiкамi, што бачылi яе як буржуазную. Але часы мянялiся, малатабоец-гiсторыя кавала сваю лёгiку. Тая лёгiка прыводзiць да нечаканых высноваў. Частка расейскiх пiсьменьнiкаў адасобiлася ад камунапатрыятычных СП i стварыла Расейскi ПЭН-цэнтар. Яго тагачасны кiраўнiк Анатоль Рыбакоў па даручэньнi мiжнароднага ПЭНу патэлефанаваў мне ў Менск i перадаў прапанову стварыць беларускi ПЭН-цэнтар. Былi абумоўлены пачатковыя квоты — 20 сяброў зь лiку лiтаратараў, не ангажаваных у органы ўлады i камунiстычную партыю. Я параiўся з Барадулiным, Разанавым, Някляевым i яшчэ некаторымi пiсьменьнiкамi. Мы склалi невялiкi сьпiс i сабралiся на першы сход у Чырвоным касьцёле, адобрылi Статут мiжнароднага ПЭНу, абралi кiраўнiцтва. Першым прэзыдэнтам стаў Рыгор Барадулiн, сакратаром (пасьля вiцэ-прэзыдэнтам Карлас Шэрман. Новая пiсьменьнiцкая арганiзацыя на той час ня мела нi памяшканьня, нi грошай, усё трэба было здабываць. Натуральна, ПЭН ня стаў зьвяртацца да ўлады, а найперш пачаў зарабляць папулярнасьць. Добрых публiкацыяў для таго было недастаткова, спонсары, як заўжды, болей дбалi пра свае кашалькi, трэба было непасрэдна кантактаваць зь як мага большаю колькасьцю народу. Пачалiся выступы — у сталiчных клюбах i з выездам на пэрыфэрыю. Паэты чыталi вершы, празаiкi вялi палiтыка-культурнiцкiя дыскусii. Зацiкаўленьне нацыянальнай публiкi тады было велiзарнае, Беларусь рыхтавалася да адраджэньня (якое, аднак, хутка згасла). Кiраўнiцтва ПЭНу ў асобе Карласа Шэрмана наладзiла плённае супрацоўнiцтва зь мiжнароднымi гуманiтарнымi арганiзацыямi, нацыянальнымi ПЭН-цэнтрамi, фондам Сораса, пакуль яго не прагналi з краiны. Дзейнасьць ПЭНу значна абмяжоўвала статутнае патрабаваньне апалiтычнасьцi, якое сябры ПЭНу неяк навучылiся абыходзiць. Наша лiтаратура i палiтыка традыцыйна былi зьвязаныя моцнай пупавiнай, i тое няблага. Iншая справа, якая то палiтыка. ПЭН-цэнтар у сваёй дзейнасьцi iмкнуўся праводзiць нацыянальна-дэмакратычную палiтыку, скiраваную найперш на незалежнасьць i свабоду краiны. ПЭН-цэнтар стаўся саўтваральнiкам такой важнай праваабарончай арганiзацыi, як Хельсiнкскi камiтэт, дзе ягоныя сябры напачатку занялi ключавыя пасады. Да гонару ПЭНцэнтру як арганiзацыi трэба зазначыць, што яна цi не адзiная ў краiне, якая за дзесяць год не зазнала расколу, захавала адзiнства, у пяць разоў павялiчыла свой склад i ў цяжкiх умовах нацыянальнай крызы прадаўжае кансалiдаваць значную частку беларускай лiтаратуры.

Свабода — найбольшая маральна-фiзычная каштоўнасьць, дадзеная кожнай жывой iстоце фактам яе нараджэньня. Усё жывое i карыстаецца тою каштоўнасьцю, наколькi гэта мажлiва ў складаным, заблытаным сьвеце арганiчнага iснаваньня. Апроч хiба чалавека, якому мала прыроджанай свабоды. Каб у поўнай меры спазнаць i адчуць яе неабходнасьць, яму наканавана прайсьцi праз хiтрасплецены лябiрынт жыцьця, а то i застацца ў адным зь яго тупiкоў. I там прызвычаiцца, змарнець, страцiць прыроджаны дар свабоды, адаптавацца дзеля элемэнтарнае мэты бiялягiчнага iснаваньня. Зрабiцца часткай натоўпу, грамадзтва, электарату — такiм, як усе. Але як быць асобе, калi яна выпадае з масы да сябе падобных, калi яна — творца, што дзеiць паводле ўнутраных iмпульсаў самавыяўленьня? Як ёй пераадолець тую брутальную залежнасьць ад соцыюму, якi нязьменна нiвэлюе яе Богам дадзены дар? Цi, можа, ня трэба нiчога пераадольваць, а падладзiцца, прыстасавацца, каб дамагчыся бесканфлiктнага iснаваньня? Дзясяткамi год у нашых вушах гучала нявольнiцкая максiма: «Жить в обществе и быть свободным от общества нельзя». Сапраўды нельга, не дадуць, не дазволяць. Тыя, ад каго гэта залежыць, натхняюцца ня зманлiвай iдэяй чалавечай свабоды, а рэальнай патрэбай прыгнёту i сiлы. I праўда, яны валодаюць немалой сiлай, бо яны — заўжды гурт.

Мабыць, сапраўды, каб выжыць, варта згуртавацца, што робяць шмат якiя iстоты ў жывой прыродзе. Асаблiва калi гурт мае iдэю — малаважна якую, добрую цi благую. Часам iдэяй робiцца iнстынкт нацыi цi клясы, цi якога гурта, i тады сьвет апынаецца перад iмпэрскай, пралетарскай, нацысцкай iдэяй, якiя заўжды каштуюць крывi. Апантаныя, так званыя папулiсцкiя iдэi каштуюць вялiкай крывi i рэдка зьдзяйсьняюцца. Нават i сьвятая сярод iх iдэя свабоды. Але цi дужа якая iдэя патрэбна творцу, калi ягоная душа ўжо захоплена iдэяй iншага кшталту — iдэяй праўды i прыгажосьцi? Iншаму там месца няма, i ён — iндывiдуалiст. Усё значнае ў мастацтве спрадвеку ствараецца на грунце iндывiдуалiзму. Спробы заарганiзаванай мастацкай творчасьцi (тым болей лiтаратурнай) заўсёды зазнавалi фiяска. Творцы — аднаасобнiкi, яны твораць штучны тавар. Творчы альянс двух, нават калi кожны зь iх генiй, неверагодны. Толькi паасобку. Нават калi яны адзiнадумцы, адзiнаверцы, належаць да адной партыi. Калектыўны элемэнт у мастацтве мае несумненна дэструктыўны характар.