Васіль Быкаў - Доўгая дарога дадому

Некалi Алесь Адамовiч казаў, што пры засiльлi звыродлiвай улады i абмежаванасьцi прыродных рэсурсаў Беларусi трэба займець вельмi значную (вялiкую!) iдэю, якая вывела б яе ў склад сучасных краiнаў. Гэта — праўда. Нацыянальная iдэя — важны чыньнiк прагрэсу, а то i фiзычнага iснаваньня ў сьвеце. Расея, напрыклад, увайшла ў заняпад, бо зжыла сваю iмпэрскую iдэю i цяпер паўстала перад праблемай вынаходзтва новай. Але што да Беларусi, дык у яе ёсьць важная i аж занадта актуальная iдэя, гэта — свабода i незалежнасьць. Iдэя клясычная, увасабленьня якой даўно дамаглiся шмат якiя краiны сьвету, пабудавалi на ёй свой нацыянальны лёс. А беларусы ўсё яшчэ дыскутуюць, цi варта дамагацца таго? Ворагi беларушчыны, вядома ж, даводзяць: ня варта, ёсьць лепшая iдэя — няволя i залежнасьць, яна дае хлеб. (I бэнзiн, i газ, i прамтавары.) Амаль як у Бiблii: заваюйце нас, але накармiце нас. Або яшчэ сьцьвярджаюць, што Беларусь ня можа iснаваць незалежна ў наскрозь залежным, драпежным сьвеце, дзе ўсё вырашаецца сiлай. Але ж iншыя, куды слабейшыя за Беларусь эўрапейскiя краiны iснуюць i жывуць няблага. Нiхто не занявольвае цяпер маленькую Швайцарыю, Аўстрыю, Венгрыю, Данiю нi нават Люксэмбург з Андорай, а iхняя эканамiчная залежнасьць ад вольнага сьвету толькi служыць iм на карысьць. Мабыць, з часоў сярэднявечча шмат што зьмянiлася ў сьвеце i дае магчымасьць народам жыць i нават разьвiвацца.

Народы, якiя на пачатку трэцяга тысячагодзьдзя ад Хрыстовага нараджэньня не засвоiлi гэтае iсьцiны, рызыкуюць не засвоiць яе нiколi. I навек застацца рабамi — найперш уласнае цемры i ляноты.

У Менск прыехаў Яўген Еўтушэнка, мы яго спаткалi на вакзале. Невядома па якой прычыне адбылося дробнае непаразуменьне — спатыкалi ў адным вагоне, а ён выйшаў зь iншага. Мэтай ягонага да нас вiзыту было аб’яднаньне саюзаў пiсьменьнiкаў — расейскага зь беларускiм. У нас да таго паставiлiся няпэўна — некаторыя былi за, iншыя — супраць. Справа ў тым, што наш СП нiколi ня быў кансалiдаваны ў палiтычных стасунках, хiба толькi здаваўся такiм. Сабраны зь пiсьменьнiкаў розных пакаленьняў, ён нёс на сабе ўсе родавыя адмецiны нядаўна пражытых часоў — старэйшыя былi болей кансэрватыўныя, шмат якiя грунтоўна заангажаваныя рэжымам i цалкам сэрвiльныя ў адносiнах да ўлады. Спакваля, аднак, у СП папрыходзiлi маладзейшыя, якiя несьлi ў сабе пэўную апазыцыйнасьць да нядаўняга мiнулага. Але была адна пазыцыя, дзе i тыя ды iншыя трымалiся амаль аднолькавых перакананьняў, гэта стаўленьне да нацыянальнай мовы. Мова гiнула, а то быў сук, на якiм трымалася ўся нацыянальная культура. Пiсьменьнiкi не маглi быць да таго абыякавыя, i шмат якiя iнiцыятывы звонку разглядалi ў сьвятле iхнiх наступстваў у галiне мовы. Расейцы ў гэтым сэнсе, на жаль, не былi нашыя аднадумцы.

Апроч таго, у Расеi за часы перабудовы выплыла на паверхню шмат такога, чаго нельга было не спалохацца, чаго не прыкмячалася нават пры бальшавiцкiм рэжыме. Нядаўнiя апалягеты iнтэрнацыяналiзму ператваралiся ў зацятых абаронцаў уласнай культуры ад iншых народаў, якiя «аб’ядалi Расею». Дэмакратыя ўсё нiяк не магла падняцца на ногi, у той час як нацыянал-бальшавiзм пачаў шырока гойсаць па яе iнтэлектуальных прасторах. Як заўжды, вольна пачуваў сябе антысэмiтызм, асаблiва на поўднi i ўсходзе Расеi. Быць разам у адным саюзе з расейскай дэмакратыяй было б няблага, але… Дзе гарантыя ўстойлiвасьцi тае дэмакратыi? Цi мог яе даць нават такi агульнапрызнаны майстра паэзii i перакананы антыкамунiст, як Яўген Еўтушэнка?

Я паважаў Яўгена Аляксандравiча, як i шмат хто ў краiне, захапляўся ягонай паэзыяй, якая зрабiлася знакавай у дысыдэнцкiм супрацьстаяньнi сталiншчыне i брэжнеўшчыне. У нас зь iм было некалькi сумесных паездак па краiне i за мяжу, дзе нашыя адносiны аформiлiся ў добрае сяброўства. Памятаю, як мы трапiлi ноччу на вясельле ў Ерэване, дзе Еўтушэнка сказаў тост у гонар мiрнага суiснаваньня армянскага i турэцкага народаў, за якi ледзьве не паплацiлiся абодва. На практыцы гэта азначала: ня лезь са сваiм статутам у чужы манастыр. Як мы ўваходзiлi ў ягоны гатэльны нумар, працягваючы вольную бяседу, я засьцярожлiва паказаў на столь, маўляў — змоўкнем. Яўген толькi засьмяяўся. Нашто, кажа, хай запiшуць кожнае нашае слова — спатрэбiцца для нашчадкаў. Toe было праўда. Пройдзе небагата часу, i мы пераканаемся, што ня толькi рукапiсы не гараць, але i сказанае застаецца. У тым лiку i схаванае ў сакрэтных аддзелах КДБ.

Абмеркаваньне на прэзыдыюме СП прывезенай Еўтушэнкам прапановы адбывалася вяла, нiякага рашэньня не было прынята. Хаця бальшыня з аб’яднаньнем не пагадзiлася, я тады быў схiльны аб’яднацца. Але час паказаў, што бальшыня мела рацыю. Неўзабаве СП СССР распаўся на некалькi пiсьменьнiцкiх саюзаў, некаторыя зь якiх набылi адметны антыдэмакратычны, праiмпэрскi характар. У такой сытуацыi лепей было захаваць нэйтральнасьць i фармальную незалежнасьць.