Анатолий Кибеч - Улӑп таврӑнни

Ирхи калаҫу хыҫҫӑн юртӑна каяс кӑмӑл хуҫӑлчӗ. Эсреле тав тумалла тата… Ҫимелли хӑйӗн те пурччӗ-ха, типӗтнӗ какай та, шӑрттан татӑкӗ те, ҫӑкӑр та… Ак тамаша, апат хутаҫҫи пуш-пушах, нимӗн те хӑварман. Ыттисенчен юлас мар тесе Алмас тухса чупрӗ. Анчах ӑна юрта умӗнче леш хуралҫӑ тытса чарчӗ те аллипе тӗллесе каялла кайма хушрӗ. Апат ҫиесси пулмарӗ. Каллех хӑй йӑвине кӗрсе выртмалли кӑна юлчӗ.

Акӑ ҫывӑхрах ура сасси илтӗнсе кайрӗ, унтан алӑк умне темӗскер татӑлса ӳкнӗ пек туйӑнчӗ, юнашар пӳлӗм алӑкӗ уҫӑлса хупӑнчӗ. Хӗрача кӑштах уткаласа ҫӳрерӗ те лӑпланчӗ, канма выртрӗ пулас. Алмас пекех салукшӑн тытса килнӗскер ӗнтӗ, хӑш халӑх хӗрӗ пулни паллӑ мар, тумӗпе те, сӑнран та урӑхларахскер. Хӑй кӳрши мӗне пула ҫапла выртса канмалӑхах ывӑннине ҫамрӑк турхан халлӗхе пӗлмест-ха.

Кун пек выртнипе пулмасть, кӑштах уткаласа ҫӳресха тесе Алмас алӑкне уҫрӗ. Ак тамаша, пир таткипе чӗркенӗ япала вырта парать. Алмас хурал пӳрчӗ патнелле пӑхса илчӗ те леш япалана хӑвӑрт ҫаклатса каялла кӗчӗ. Ҫӑкӑр чӗркесе хунӑ иккен, Алмас кӑнтӑр апатне пыманнине шута илсе ӗнтӗ. Тахӑшӗ хӑтланнӑ ҫав. Ҫапах та самай кӑмӑллӑ самант. Апла эппин кӑштах та пулин пулӑшас текен те пур. Тен, леш чӑвашла пӗлекенни… «Чим-ха, — ҫиҫсе илчӗ Алмас пуҫӗнче ӑнкару, — леш хӗрача мар пуль те. Шӑпах ҫавӑ килнӗ чухне алӑк умне темӗскер ӳкнӗччӗ пек. Ҫавах ӗнтӗ».

Вӗри апат ҫук чухне шывпа сыпса ҫинӗ ҫӑкӑр та тем пекех. Каҫхи апата вӑл ыттисемпе пӗрлех кайрӗ. Ку хутӗнче вара апат йӗркине пӑхӑнма тиврӗ. Мӗн тӑвӑн ӗнтӗ, итлес пулать. Кунта килти мар, йӑласем те пачах урӑхла.

Каҫпала Алмас патне лешӗ, апат ҫитерекенни пычӗ, кунта ӑна Ахмат тесе чӗнеҫҫӗ иккен, чурана илсе килнӗ чӑвашсенчен. Хӑй пирки вара урӑх нимӗн те шарламарӗ. Юрамасть пулмалла. Ун халӗ хӑйне хушнӑ ӗҫе пуҫӑнмалла, Алмаса Эсрел чӗлхипе калаҫма вӗрентмелле. Ҫамрӑк турханӑн вара ҫак йывӑрлӑха кӗске вӑхӑтра ҫӗнсе илмелле. Ма тесессӗн унӑн кӗҫех Эсрелпе хӑйӗнпе тӗлпулма тивет. Лешӗ вара хӑй чӗлхипе ҫеҫ калаҫать иккен. Апла пулсассӑн хатӗрленмелле.

— Тен, манӑн сирӗнпе пӗрле апат пӗҫернӗ ҫӗре хутшӑнмалла мар-ши? — сӗнчӗ Алмас. — Вара ҫӑмӑлрах пулӗ.

— Мӗскер эсӗ, турхан ывӑлне апла юрать-и вара?

— Енчен те ирӗк паратӑр пулсассӑн — эпӗ хирӗҫ мар. Ӗҫрен хӑрамастӑп.

— Ыттисемпе калаҫса пӑхам-ха. Тен, ҫапла тумалла та…

Иккӗмӗш кун. Ахмат Алмаса ирех пырса вӑратрӗ. Вутӑ хатӗрлемелле иккен. Йӗкӗт хаваспах килӗшрӗ. Акӑ вӗсем юрта патне ҫывхарчӗҫ. Юнашарах самай мӑнтӑр йывӑҫ вуллисем выртаҫҫӗ. Ҫавсенчен пӗрне пуртӑпа касса вакламалла. Ахмат юртӑран вӑрӑм авӑрлӑ пуртӑ илсе тухрӗ те хӑйне пулӑшакана тыттарчӗ. Хӑй вара пуртӑ, йывӑҫ, вутӑ, вучах, кӑвар, апат ячӗсене Эсрел чӗлхипе каларӗ. Алмас пӗр вуллине айккинерех илсе хучӗ те пуртӑпа ӗҫлеме пуҫларӗ. Ак чӗмере, пуртти пачах та касмасть. Пӳрнепе сӑтӑркаласа тӗрӗслесе пӑхрӗ: хӑйраманни те ҫӗр ҫул пулӗ. Ҫитменнине тата йӗсрен тунӑскер кӑна, тахҫанхи, авалхи япала.

— Вутӑ кирлӗ! — кӑшкӑрчӗ тахӑшӗ шалтан.

Алмас темиҫе йывӑҫӑн ҫинҫе вӗҫӗсене пуртӑпа ҫапаҫапа хуҫса кӗртсе пачӗ. Хӑйра таврашӗ ҫук иккен. Алмас вучах патӗнчи чулсене тыткаласа пӑхрӗ, юрӑхли тупӑнмарӗ. Ахмат ӑна мунчана кайса пӑхма сӗнчӗ.

Пӗр пӗчӗк ҫурчӗ мунча пекки иккен. Тӗрӗсрех каласассӑн — шыв ӑшӑтса ҫӑвӑнмалли вырӑн кӑна. Милӗк шӑрши-марши те ҫук. Кӗтесре чул купи, чӑп-чӑмӑр та якисем, кӑштах катӑлнисем. Самай тасаскерсемех, вучах ҫывӑхӗнчи пек хӑрӑмлӑ мар. Сӑлтавӗ те паллӑ ӗнтӗ. Ҫав чулсемпе сивӗ ҫанталӑкра пӳрт ӑшӑтнӑ ҫӗрте усӑ кураҫҫӗ. Малтан вӗсене шӗл кӑвар ҫине пӑрахса хытӑ хӗртеҫҫӗ, вара тимӗр савӑтпа пӳлӗмсене кайса лартаҫҫӗ. Ку вӑл, паллах, сумлӑ ҫынсем валли. Калӑпӑр, Эсрел пурӑнакан ҫуртра пур пӳлӗме те ҫапла ӑшӑтаҫҫӗ. Кунта та ҫапла иккен. Сивӗ чухне ҫав чулсене юрта вучахӗнче хӗртеҫҫӗ. Хальлӗхе вара вӗсем мунчара выртаҫҫӗ.

Алмас пӗр-икӗ чулне суйласа илчӗ те тухрӗ. Унтан вӗсене пӗр-пӗринпе сӑтӑрса, урӑхла каласассӑн, чулпа чула хӑйраса тикӗслерӗ. Вара тин пуртӑ патне куҫрӗ. Чылай вӑхӑт хушши тӑрмашрӗ, хӑйрарӗ те хӑйрарӗ, чулӗсем те ҫӳхелсе кайрӗҫ, анчах ҫивӗчлетсех ҫитереймерӗ. Чулӗсенче хӑйӑр сахалрах.

Леш хурал йыттисене лӑплантарса Алмас мӗн тунине каска ҫинче тимлӗн пӑхса ларчӗ.

Тӑрӑшнин усси пурах ӗнтӗ, пуртти кӑшт лайӑхрах касакан пулчӗ. Ирхи апат хыҫҫӑн Алмас мӗхлесех тӑрслаттарчӗ, тар тухичченех ӗҫлерӗ, мӑнтӑртараххисене ҫурса пурне те пӗр купана пуҫтарчӗ.

— Паянлӑха ҫитӗ, — терӗ Ахмат. — Халӗ ҫак таврари япаласене калама вӗренер. Куҫна мӗскер ҫакланать, ыйт.