Анатолий Кибеч: Улӑп таврӑнни

Вунулттӑра-и эсӗ е вунҫиччӗре — ҫакӑ вӑл сахалах мар, шӑпах хӑвна ҫитӗннӗ ҫын пек тытмашкӑн вӑхӑт ҫитнине пӗлтерекен тапхӑр. Апла пулсан пурнӑҫ лавне кӳлӗнсе хӑв ҫине пысӑкрах яваплӑх илме иккӗленсе ан тӑр, хӑюллӑрах пул.

Хамӑр Улӑп йӑхӗнчен тухнине те манас марччӗ, чӑваш чысне алла хӗҫ тытса хӳтӗленӗ паттӑрсене тӗслӗх вырӑнне хурса яланах асра тытасчӗ.

Вӑхӑт-вӑхӑт Чӑваш Улӑпӗ — хисеплӗ Кибеч юлташӑмӑр ҫырса кӑтартаканни пекки: чӑваша чӑмӑртанма ӑс-тӑнпа пуҫарулӑх ҫитерекен, йӑваш та сӑпай пулнипе пӗрлех хӑйне хисеплеме, хисеплеттерме, тивӗҫлӗ шайра тытма пӗлекен, хӑй халӑхӗшӗн кар тӑма хӑват пур ҫын — ӑҫта ҫӗтсе ҫӳрет-ши ҫакнашкал Улӑп, хӑҫан килет-ши, килетех-ши, килтӗрччӗ текен шухӑш киле-киле хупларӗ мана Анатолий Ильич Кибечӗн «Улӑп таврӑнни» ҫӗнӗ кӗнекине вуланӑҫем. Пит кӑмӑлласа, пуҫа ун-кун ӗҫлеттерсе паллашрӑм унпа. Авторӗ ӑна литература жанрӗ енчен роман-халап тесе палӑртнӑ.

Ҫӗр пичӗ ҫинчи ытти халӑхсемпе пӗрле ХХI ӗмӗре тӗпӗртетсе кӗрсе кайнӑ чӑвашсемшӗн, ай, пит кирлӗ-ҫке хӑйсен Улӑпӗ — чӑнчӑн Аслӑ Ертӳҫӗ. Ӑслӑ Ертӳҫӗ тейӗпӗр тата! Тӗнче тӑрӑх сапаланнӑ вӑйсене пуҫтарма пултаракан, эрех-сӑрана пула кунран-кун хавшаса пыракан наци генофондне сыхласа хӑварма майсем туса паракан ҫыннӑмӑр ӑҫта-ши? Роман-халапри Эсрел сӑнарӗ маншӑн шӑп та лӑп ҫав эрех-сӑра пек те туйӑнса кайрӗ… Пире хирӗҫ тӑракан, уҫҫӑнах инкек-синкек сунакан халӑх ҫук пулӗ тетӗп паянхи саманара. Пӗр халӑх теприне хирӗҫ тӑни, пӗтерес, пӑхӑнтарас тени, пуринчен те хӑрушши вара вӑрҫӑпа килес тени пирки шутлассӑм та килмест. Ку — хӑрушӑ. Ку — ҫутҫанталӑка хирӗҫлени, унӑн саккунӗсене пӑхӑнманни. Эрех-сӑра нушийӗ-терчӗ тесен вара… Ҫак усал та хӑватлӑ япала этеме шалтан пӗтерет, шӗкӗ пекех шӗкӗлчет. Пурсӑмӑра та шӗкӗ ерсен пӗтетпӗр вара чӑнласах.

Писатель шухӑшлавӗпе килӗшмесӗр тӑма пултараймастӑп: эрехсӑра халӑх ӑс-тӑнне хытӑ хавшатать. Ӗҫекен ҫын шухӑшлама пӑрахать. Уншӑн пурте ик айкки те тӑвайкки — ҫакнашкал малашлӑхсӑр принциппа пурӑнма тытӑнать вӑл. Анчах кам килсе туса парӗ ку пурнӑҫри ҫӑтмаха, ырӑ та урӑ пурнӑҫа? Хамӑр пулмасан — кам-ха тата! Халап-юмахри Улӑп-шим пирӗн пӗртен-пӗр ҫӑлӑнӑҫ? Вӑл та, вӑл кӑна та мар. Пӗрремӗшӗнчен, чӑваш ӑс-тӑнӗнче Улӑп сӑнарӗ ахальтен ҫуралман ӗнтӗ вӑл. Мифологие ӗненме май пулмасан та, вӑл чӑнлӑха ҫывӑх. Ҫын хӑй тӑвас тенине, ӗмӗтленнине пурнӑҫра тӑваймасан та, юмах-халапра та пулсан курасшӑн ҫакна. Иккӗмӗшӗнчен, хамӑр пурнӑҫӑн хуҫи эпир хамӑрах. Шӑпа вӑл шӑпана мар, ӑна эпир хамӑра валли хамӑр суйласа илетпӗр: е — ун пеккине, е — кун пеккине. Кибечӗн роман-халапӗнчи Улӑп сӑнарӗ вӑл — символа сӑнар, ырра шырани, ырра кӗтни. Эппин, пирӗн пурӑнӑҫ ҫаврӑмӗ пӗтӗмпех эпир ӑна мӗнле йӗркеленинчен майлашӑнса пырать. Нарпи пек маттур пикесенчен, Алмас пек хӑюллӑ йӗкӗтсенчен. Алмас сӑнарне ҫыравҫӑн тата та вӑйлатмалла пулнӑ-и, тен. Тепӗр паттӑр герой — Юман пур-ха ӗнтӗ. Улӑп тӗпренчӗкӗ, Улӑп тӗпкӗчӗ вӑл. Анчах ӑна ҫуратнӑ Эльпин сутӑнчӑклӑхне ан манӑр. Чӑвашсем ҫав-ҫавах сапаланчӑк пулӗҫ-шим?!

Ырӑпа Усал хирӗҫтӑрӑвӗ, Ырӑлӑх ҫӗнтерме тивӗҫли, ҫӗнтерессе ӗненни, ҫак аслӑ кӗрешӳре пӗрлӗх кирли пирки астутарать писатель хӑйӗн кӗнекинче. Ҫынпа ҫын, йӑхпа йӑх, халӑхпа халӑх килӗшӳллӗ, туслӑ пурӑнсан тин Ырӑ Усала ҫӗнтерме пултарӗ — акӑ произведенин тӗп шӑнӑрӗ, тӗп шухӑшӗ.

Чӑваш вӑл йӗркеллӗ пурнӑҫ йӗркине тытса пырать, ман шутпа: ӗҫлесе ҫиет. Ҫӗр сухаласа, ака-суха ӗҫне чыслӑн туса. Ыттисем ҫине шӑл хӑйрамасть, ют пурлӑха хапсӑнмасть, вӑрҫӑ-ҫапӑҫу кӑлармасть. Анчах хӑйне кӳрентерме те памасть. Ан тив, ту-сӑртсем ҫукрах пирӗн, ҫапах ҫынлӑх пур-ха, чун ӑшши пӗтмен, кӑмӑл-сипет пуянлӑхӗ иксӗлми. Пуррине — сыхласа хӑварасчӗ. Ҫырма-ҫатра тӗпӗнче мӗкӗлтетсе ҫӳренипе пит малалла каяймӑпӑр. Ҫаксем ҫинчен тата ҫаксем ҫинчен кӑна та мар шухӑшлама хистет ҫыравҫӑ. Чӗлхи ҫӑмӑл та сӗтеклӗ писателӗн, ансат сӑмахсемпех вулакан чун-чӗри патне ҫул тупать.

Тӗрӗссипе илсен, «Улӑп таврӑнни» роман-халап ҫырма Кибечӗн вӑрӑм та ҫӑмӑл мар пурнӑҫ ҫулӗ утса тухма тивнӗ. Вӑрҫӑ ачи (1937 ҫулта ҫуралнӑ), выҫӑллӑ-тутӑллӑ ӳснӗ, анчах вӗренесшӗн ҫуннӑ. Институт хыҫҫӑн педагогика наукисен кандидат диссертацине ӑнӑҫлӑ хӳтӗленӗ, аслӑ вӗренӳ шкулӗсенче мӗн пурнӑҫ тӑршшӗпех доцент тивӗҫӗпе студентсене вӗрентет, пӗрлех чӑваш литературинче вӑй хурать. «Пурнӑҫ кӗнеки», «Пурнӑҫ ҫулӗ такӑр мар», «Хӗҫ тумалли хурҫӑ», «Юратусӑр телей ҫук» кӗнекесем ҫырса кӑларса хӑйӗн вулаканне тупрӗ, «Ӗмӗр сакки сарлака», «Тӑван ялӑм», «Телей» тата ытти хӑшпӗр юрӑсен сӑмахӗсене ҫырса чӑваш юрӑ искусствине малалла аталантарчӗ.